براي نمونه، سمرقندي در يك مورد سبب نزولي را ذكر مي‌كند كه متضّمن فضيلت عترت و برتري علی علیه السلام بر ديگران است، لكن سمرقندي براي فرار از پذيرش اين امر، ضمن پذيرش سبب نزول مذكور، به تحليل و توجيه خنده‌آوري دست مي‌زند و به مغالطه روي مي‌آورد؛ ۱ ماجرا به ابلاغ آيه‌هاي نخست سوره برائت (توبه) در اعلام بيزاري از مشركان مربوط است كه پيامبر صلی الله علیه و آلهصلي الله عليه و آله و سلم) در آغاز، ابوبكر را با ده آيه به اين مأموريت فرستاد و بدو فرمان داد آيه‌ها را بر مكّيان بخواند، امّا اندكي بعد، علی علیه السلام را مأمور و روانه ساخت و از او خواست كه خود را به ابوبكر برساند و آيات را از او بگيرد و خود بر مكّيان تلاوت كند. ۲
سمرقندي در توجيه اين تغيير رأي پيامبر صلی الله علیه و آلهصلي الله عليه و آله و سلم)، با تعبير «قالوا؛ گفته‌اند»، به نقل از منابع ناشناسي ادّعا مي‌كند كه علت تعيين علی علیه السلام براي اين مأموريت، نارسا و ضعيف بودن تارهاي صوتي ابوبكر و رسا و پرطنين بودن صداي علی علیه السلام بوده است و پيامبر صلی الله علیه و آلهصلي الله عليه و آله و سلم) او را تعيين كرد تا همگان صدايش را بشنوند. ۳
نمونه دوم، آن است كه برخي از دانشمندان اهل سنت در دفاع از نظريه ورود همسران پيامبر در محدودة آيه تطهير ۴ به توجيه اختلاف ضماير به كار رفته در آيه از لحاظ مذكر و مؤنث بودن روي آورده و لفظ «اهل البيت» را لفظي عام و فراگير دانسته‌اند ۵ كه از جمله آن مفسران مي‌توان از سمرقندي نام برد. ۶
نتيجه
در تفسير بحرالعلوم توجه به ادبيات و لغت نمود بارزي دارد. با آن‌كه مفسّر رويكرد عقلي ـ اجتهادي به آيات را فراموش نكرده است ولي در روش خود كه شيوه تفسير به مأثور است چندان به عقل و اجتهاد بها نمي‌دهد و غالباً از بيان و ارزيابي سند روايات و بررسي و نقد محتواي اخبار و اقوال غفلت مي‌كند. فرجام سخن اين‌که گرايش‌هاي مذهبي، فقهي و كلامي سمرقندي به طور طبيعي او را به سوي برداشت‌هاي خاصّي از آيات سوق داده كه بي‌ترديد قابل نقد و مناقشه است.
كتابنامه
ـ فتح الباري في شرح صحيح البخاري، ابن‌حجر عسقلاني، احمدبن‌علي، بيروت، اول، بي‌تا.
ـ إكمال الكمال، ابن ماكولا، قاهره، بي‌تا.
ـ معناي متن، پژوهشي در علوم قرآني، نصر حامد ابوزيد، ترجمه: مرتضي كريمي‌نيا، تهران، اول، 1380ش.
1.. همان، ج۲، ص۳۳.
2.. همان؛ جوامع الجامع، ج۲، ص۴۵؛ تفسير الصافي، ج۲، ص۳۱۹ ـ ۳۲۱.
3.. تفسير السمرقندي، ج۲، ص۳۳.
4.. سوره احزاب، آيه ۳۳.
5.. احكام القرآن، ج۳، ص۲۱۴؛ البرهان في علوم القرآن، ج۲، ص۱۹۷؛ الدرالمنثور، ج۵، ص۱۹۸؛ الجامع لأحكام القرآن، ج۱۴، ص۱۸۳.
6.. تفسير السمرقندي، ج۳، ص۵۰.
