403
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

جامعه علمي مجموعه بزرگي از همکاران است که ارزش يک مقاله تهيه ‌شده را به وسيله استنادها تشخيص مي‌دهند و تصميمات اين مجموعه داوران در مورد درست يا نادرست بودن تصميماتشان را مي‌توان با استفاده از نمايه‌هاي استنادي بررسي كرد. ۱ (Campanario 2003)

بيان مسأله

تحليل استنادي، از روش‌هاي علمي و معتبر براي ارزشيابي مقالات يك نشريه به شمار مي‌رود. محققان بر آن شدند که با اين روش، مقالات منتشر شده در فصلنامه علوم حديث را ارزيابي كنند تا الگوي رفتار علمي نويسندگان و وضعيت مقالات و ميزان مشاركت علمي محققان را در تدوين مقالات به شيوه علمي تحليل نمايند. پديدآورندگان مقالات به گونه‌هاي مختلف، به منابع استناد مي‌كنند و اين منابع مي‌تواند از لحاظ نوع محمل، زبان، زمان و... بررسي شوند. در اين پژوهش، استنادهاي مقالات تأليفي و ترجمه‌اي فصلنامه علوم حديث بررسي شده‌اند تا بدين ‌وسيله الگوي رفتار علمي پژوهشگران و محققان، روابط موجود ميان متن مقالات و مآخذ آنها، گرايش موضوعي نويسندگان در استفاده از منابع اطللاعاتي معين شود.

اهميت پژوهش

استنادها به ردپاهاي ثابتي شبيه هستند كه مسير اكتشاف‌ها و تفكرات علمي را نمايان مي‌كنند. هيچ مقاله علمي بدون استناد به دانش پيشين خود، به تنهايي روي پا نمي‌ايستد. اين امر در طول تاريخ همواره ديده مي‌شود. دانشمندان با قدم نهادن و تكيه بر سكوي دانش پيشينيان، پلكان دانش بشري را بنا نهاده و به صعود خود ادامه مي‌دهند. طبيعت اين حركت با دقت نظر و تحليل پانويس‌ها و استنادها قابل مشاهده است. نمودار شدن يك مقاله در سياهه مراجع يك سند، بازگو كننده اين مطلب است كه در ذهن نويسنده، بين اثر وي و مقاله‌اي كه به آن در فهرست مآخذ استناد كرده است، ارتباطي وجود دارد. تجزيه و تحليل‌هايي كه درباره اين ارتباطات صورت مي‌گيرد، مقوله‌اي را به نام «تحليل استنادي» ۲ پديد مي‌آورد. با استفاده از «كتابسنجي» ۳ و روش‌هاي مختلف آن مي‌توان انبوه متون و منابع منتشر شده را بر اساس ميزان استفاده رتبه‌بندي نمود، مجلات هسته ۴ (پراستفاده) را معرفي كرد و نويسندگان كليدي (پرتوليد) را در حوزه علوم حديث شناساند و بدين وسيله، كمك‌هاي ارزشمندي به مجموعه سازان و جامعه استفاده‌كنندگان كتابخانه‌ها و مراكز اطلاعاتي ارائه كرد؛ زيرا با شناخت و تهيه مجلات اصلي اين حوزه، مجموعه سازان قادر خواهند بود با اشتراك تعداد كمتري از مجلات ـ كه كاربرد و مخاطبان بيشتري دارند ـ در بودجه كتابخانه صرفه‌جويي كنند و در عين حال، با تهيه منابع كمتر، فضاي فيزيكي كمتري از كتابخانه اشغال نمايند. استفاده‌كنندگان نيز با شناخت نويسندگان كليدي حوزه‌هاي علمي خويش مي‌توانند مطالعات خود را هدفمندتر دنبال كنند و فارغ از مطالعه مطالب حاشيه‌اي و نامربوط، با

1.. Citation analysis. In international Encyclopedia of information and library science.

2.. Citation analysis.

3.. Bibliometrics.

4.. Core Journals.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
402

با پيدايش روش علمي تحليل استنادي از يک سو و انتشار مستمر ابزارهاي کتابشناختي، همانند نمايه استنادي علوم و نمايه استنادي علوم اجتماعي از سوي ديگر ـ که کار شناسايي و گردآوري مقالات و منابع آنها را راحت کرده ـ مسير کشف و تشخيص رفتارهاي استفاده از منابع هموار شده است و امروزه تحليل استنادي يکي از روش‌هاي پذيرفته‌شده در اين گونه بررسي‌ها به‌ شمار ‌مي‌آيد. ۱
به طور كلي، چنين استنباط مي‌شود كه بين كيفيت و تعداد استنادهاي مدرك، رابطه‌اي وجود دارد. به عبارت ديگر، هرچه تعداد استنادها به يك مدرك بيشتر باشد، نشان‌دهنده كيفيت بهتر آن مدرك است. ۲ با تحليل استنادي مي‌توان دريافت كه «تحولات علمي چگونه صورت مي‌گيرد و مسيري كه هر رشته علمي طي مي‌كند چيست؟» و «الگوي واقعي كسب اطلاعات و يا پخش يافته‌هاي علمي و فني چگونه است؟» از اين دو مورد، اطلاعاتي به دست مي‌آيد كه شامل موارد زير است:
اولاً، دانش‌پژوهان را با جامعه شناسي مبادله اطلاعات علمي آشنا مي‌كند و آنها را قادر مي‌سازد از دانش مكتوب، حداكثر بهره‌برداري را به عمل آورد.
ثانياً كتابداران را با مجموعه جامعه‌شناختي مبادله اطلاعات علمي آشنا كرده، آنها را قادر مي‌سازد مجموعه‌اي را براي كتابخانه خود فراهم سازند كه در تحولات علمي و فرهنگي جامعه، اثر با ارزشي داشته باشد. ۳
به بيان ديگر، با توجه به حجم عظيم اطلاعات توليد شده و هزينه سنگيني که کتابخانه‌ها براي تهيه آنها متحمل مي‌شوند، کتابداران را متوجه اين نکته کرده است که به جاي تهيه همه منابع مورد نياز خوانندگان، به گزينش آنها پرداخته و از گردآوري منابع غير لازم، هرچند که خوب هم باشند، بپرهيزند. به اين ترتيب، ضمن صرفه جويي در هزينه‌ها، بهترين و کارآمدترين مجموعه‌ها را براي کتابخانه‌ها و در نهايت مراجعه کنندگان خود فراهم آورند. تحليل استنادي يکي از روش‌هايي است که کتابداران را در به ثمر رساندن هدف فوق ياري مي‌کند؛ چرا که وقتي معلوم شود چه منابعي بيش از ساير منابع در تدوين آثار مختلف کاربرد دارند، بديهي است که تهيه آنها براي کتابخانه‌ها از اهميت بيشتري برخوردار خواهد شد. ۴
همچنين، تحليل استنادي براي ارزيابي عملکرد و موفقيت پژوهش نيز مورد ‌استفاده قرار گرفته است. اين امر، موجب بررسي رتبه‌بندي مجلات، گروه‌هاي آموزشي، دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشي، و دانشمندان و محققان شده است. در اين رويکرد، اصل اين است که استنادها، حتي استنادهاي منفي ـ که اثر استناد‌شونده را رد يا تصحيح مي‌کنند ـ مقياسي از تأثير و نفوذ در علم هستند. بنابراين، هرچه يک مقاله بيش‌تر مورد‌ استناد قرار بگيرد، به همان نسبت بيش‌تر در جامعه علمي شناخته مي‌شود. در حقيقت،

1.. تحليل استنادي در مجموعه مروري بر اطلاعات و اطلاع‌رساني.

2.. بررسي وضع استناد در مجلات پزشكي فارسي: مجلات دانشكده‌هاي پزشكي دانشگاه‌هاي تهران، شهيد بهشتي و مشهد در سال‌هاي ۱۳۵۶-۱۳۵۴.

3.. «كتابسنجي». در مجموعه مباحث بنياني در كتابداري و اطلاع‌رساني ايارن: ده مقاله، ص۷۹.

4.تحليل استنادي مقالات منتشر شده در سي شماره فصلنامه «كتابداري و اطلاع رساني» بين سال‌هاي ۱۳۷۶-۱۳۸۴، ص.۴.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33622
صفحه از 423
پرینت  ارسال به