انصار، پس از آن که 64 نفر از ايشان در أحد کشته شد، گفتند، و در روايتي ديگر، از مهاجرين ـ که در آن روز شصت نفر از آنان کشته شده بودند ـ نقل شده است. مطابق بعضي روايات، پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «هفتاد نفر آنها را مثله مي‌کنم». و در جايي ديگر، سي نفر، و در روايتي ديگر، فقط چند بار جمله «حتماً مثله خواهم کرد» را تکرار کردند. ^۱
رواياتي را که سبب نزول آيه را بعد از فتح مکه دانسته، حاکم نيشابوري و ترمذي از ابي بن کعب نقل کرده‌اند؛ با اين مضمون که پس از حوادث أحد، چند سال بعد، در روز فتح مکه اين آيه قرائت شد. ^۲ با اين که ذهبي آن را صحيح مي‌داند، و ابن کثير آن را بدون اشکال دانسته است، به درستي معلوم نيست که رسول اکرم( آيه را قرائت فرمودند يا آيه اولين بار نازل شد. سيوطي احتمال مي‌دهد راوي به جاي «فقرأ»، «فنزل» گفته باشد. به علاوه، اگر نزول اين آيات را در فتح مکه بدانيم و آن را از آيات قبل و بعد جدا کنيم، با سياق نمي‌سازد. طبرسي از حسن بصري نقل کرده است که اين آيه قبل از آن که پيامبر اکرم( به جهاد با مشرکان مأمور شوند، نازل شد. از ابراهيم و مجاهد نقل شده که آيه عام است و شامل هر ظلمي مي‌شود. بررسي آيات قبل و بعد اين آيه، کمال انسجام ميان آيات را مي‌رساند.
آيات در مقام نهي مظلوم در زياده‌خواهي از ظالم است. در آيات پيشين، سخن از اين بود که در يک بحث منطقي عاطفي و يا مناظره معقول با مخالفان شرکت کنيم. در اين آيات به پيامبر صلی الله علیه و آله دستور داده است که مردم را با حکمت يا موعظه حسنه يا جدال احسن، به دين حق دعوت کند. آيات در شعب ابي طالب و سال‌هاي آخر حضور مسلمانان در مکه نازل شده است. ^۳ اگر مشرکان با قطع ارتباط و حصر در شعب با شما بد رفتاري کردند، شما نيز (پس از آن که با آنان به درستي مجادله کرده‌ايد) با آنان قطع رابطه کنيد و در مقابله به مثل صبر پيشه کنيد. و اي پيامبر، به دليل نپذيرفتن هدايت و اصرار آنها بر گمراهي غمگين مباش: (وَلاَ تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلاَ تَكُن فِي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ( .
روز فتح مکه روز نصرت و رحمت بود و پيامبر صلی الله علیه و آله عفو عمومي را صادر کرد و با اقتدار به مکه قدم گذاشت و نزول آياتي مانند: (وَلاَ تَكُ فِي ضَيْقٍ مِّمَّا يَمْكُرُونَ( و... با اين فضا سازگار نيست. لذا مکي بودن سوره و هماهنگي سياق آيات، دليلي قاطع بر مکي بودن اين آيه است.
2. سوره حمد: بسياري از مفسران و قرآن پژوهان نزول اين سوره را در مکه مي‌دانند. ^۴ در روايتي از امام علی علیه السلام در تفسير سوره حمد آمده است که نخستين سوره‌اي که بر پيامبر صلی الله علیه و آله نازل شد، سوره حمد بود. ^۵ نيز روايت «فاتحة الکتاب نزلت بمكة من کنز تحت العرش»، ^۶ در مقابل ابن ابي شيبه در المصنف،

2 . آيه در مدينه، پس ازجنگ احد نازل شد؛
3. آيه هنگام فتح مکه نازل شده است.
به منظور جمع ميان روايات، برخي قايل به تکرار نزول آن، حتي سه بار شده‌اند.
سيوطي از ابن حصار نقل کرده که اين آيه، ابتدا در مکه سپس در أحد و بار سوم در روز فتح مکه به خاطر تذکر به مؤمنين نازل شده است. ^۱

بررسي

روايتي که نزول آيه را در احد دانسته، از ابوهريره (صحابي پيامبر صلی الله علیه و آله)، از طريق صالح بن بشير المري نقل شده است. گرچه مفسران در تفسير قرآن به گفتار صحابه مراجعه کرده و آن را مي‌پذيرند، اما دليل اين پذيرش را حضور صحابه در فضاي نزول دانسته‌اند.
حاکم نيشابوري نوشته است:
جوينده حديث بايد بداند که تفسير صحابي ـ که شاهد نزول وحي و فضاي حاکم بر نزول آيات بودند ـ نزد بخاري و مسلم، ابو صلاح و ديگران، مانند حديث مسند محسوب مي‌شود.^۲
اما در روز احد ابوهريره کجا شاهد و ناظر صحنه بوده است؟ وي در سال هفتم هجري از يمن به مدينه آمده و اسلام آورده است و نبرد أحد در سال دوم هجري اتفاق افتاده است.
به علاوه، صالح بن بشير را ـ که راوي ابوهريره است ـ رجاليون ضعيف دانسته‌اند. بخاري در باره او گفته: «فيه نظر»، «و هو منکر الحديث». نسايي نوشته است: «ليس بقوي». ^۳ در باره او گفته شده: «کان يقص و ليس هو شيئاً في الحديث». ^۴ متن روايت نيز با خلق و خوي پيامبر صلی الله علیه و آله ـ که قرآن از آن به (إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ( ياد کرده است ـ منافات دارد؛ چون مطابق روايات، هنگامي که پيامبر صلی الله علیه و آله وضع دردناک عمويش را ـ که سينه او را دريده و با قساوت کبد يا قلب او را بيرون کشيده بودند ـ ديد، بسيار ناراحت و خشمگين شد و فرمود:
لئن ظفرت لأمثلن لأمثلنّ ولأمثلنّ؛
اگر بر آنها يچره شوم، آنها را مُثله خواهم کرد.
نيز با آيه بعد: (وَلاَ تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلاَ تَكُن فِي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ( ، ناسازگار است.
متن روايات نيز مضطرب است و اضطراب مي‌تواند دليلي بر ضعف باشد. در يک روايت، پيامبر صلی الله علیه و آله با ديدن جنازه حمزه فرمود: «اگر بر آنان غالب شوم، چنين و چنان مي‌کنم» و در روايتي ديگر، اين جمله را