79
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

1-7. با ردگيري تاريخي نسخه‌هاي مختلف متوجه مي‌شويم که گوينده آنها در طول تاريخ، به تدريج، عوض مي‌شود و سخني را که در قرن سوم به حسن بصري يا جعفر خلدي نسبت داده شده است، در قرن ششم به نام امام حسن علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام ثبت و نقل مي‌شود. اين نوعي جعل حديث است، اما انگيزه‌هاي آن متفاوت است. در واقع، حاکمان و فرهنگ عمومي جامعه در طول تاريخ سخنان و کلمات قصار مقبول و سازگار با هنجارهاي حاکم را به گونه‌اي که با مذاق فکري و فرهنگي خود سازگار باشد «ويرايش فرهنگي» مي‌کنند و هم در متن و هم در نام گوينده تصرف کرده، آنها را بازسازي مي‌نمايند. آقاي شفيعي کدکني کوشيده است به دقت اين دستکاري‌ها را مشخص و دسته‌بندي کند. اين قبيل تغييرات در مجموع، عبارت‌اند از:
1. افزودن وکاستن از جايگاه شخصيت‌هاي ديني و مذهبي و عبارات مرتبط با ايشان؛ 2. حذف نام شخصيت‌ها به دليل بغض ايدئولوژيک جامعه‌؛ 3. جا به جا کردن نام‌ها؛ مثلاً حکايتي که قهرمان آن شخص مورد بغض کنوني جامعه است، اگر حکايت به نفع اوست، نام قهرمان به نام ديگري بدل شود؛ مثلاً معاويه به شخصي محترم در نظر جامعه؛ 4. نسبت دادن سخني شيوا و دلپذير از گوينده‌اي که در دوره‌هاي بعد مورد بغض يا انکار جامعه بوده است، به شخصيت ديگري که مورد محبت جامعه است. بسياري از عبارات قدماي صوفيه بعدها به نام اولياي مذهب يا بزرگان مذهب شهرت يافته است؛ 5. جا به جايي نام‌هاي مشابه به دليل تمايلات ايدئولوژيک؛ مثلاً منقولات از حسن بصري به نام امام حسن بن علی علیه السلام يا منقولات جعفر خلدي به نام امام جعفر صادق علیه السلام؛ 6. يا غلبه وجه ايدئولوژيک بر وجه مورد شک و ترديد؛ مثلاً اين که گويندة «لو کشف الغطاء ما ازددت يقيناً»، در متون قديم، عامر بن قيس است، ولي جامعه اين را به نام علی علیه السلام شايسته‌تر يافته است وهر چه به زمان ما نزديک‌تر مي‌شويم، ديگر از عامر خبري نيست. ۱
اين اتفاق، بويژه در باب احاديث ضد زن آشکار است. ابن مسکويه در الحکمة الخالدة خود اين سخن را از خليفه دوم نقل مي‌کند:
النساء عورات فاستروهن بالبيوت، و داووا ضعفهن بالسکوت، و خوفوهن بالضرب، و باعدوهن من الرجال، و لا تسکنوهن الغرف، و لا تعلموهن الکتابة، و عودوهن العُري.۲
ليکن در نصوص بعدي بخش‌هايي از اين سخن، بويژه «لا تسکنوهن الغرف ولا تعلموهن الکتابة» به دليل مقبوليت آن با فرهنگ زمانه، به پيامبر صلی الله علیه و آله نسبت داده و از ايشان نقل مي‌شود. همچنين در بخش آخرين اين سخن، توصيه شده است که زنان را برهنه نگه‌دارند تا ناگزير در خانه بمانند. بعدها شاهد همين توصيه در قالب حديثي از رسول خدا هستيم که فرمود:
استعينوا علي النساء بالعري.۳

1.. نقش ايدئولوژيک نسخه‌بدل‌ها، ص‌۹۵-۹۶.

2.. الحکمة الخالدة (جاويدان خرد)، ص‌۱۶۹.

3.. کتاب الموضوعات، ج‌۲، ص‌۲۸۲.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
78

همچنين به حضرت رسول نسبت داده‌‌اند که فرمود:
للمرأة ستران القبر و الزوج. قيل و ايهما افضل؟ قال: القبر؛
زن را دو پوشش است: گور و شوهر. پرسيدند: کدام يک برتر است؟ فرمود: گور.۱

هنگامي که به رسول اکرم اين گونه نسبت‌هايي داده مي‌شود، نمي‌توان انتظار داشت که ديگران مصون بمانند. احاديث متعددي از اين دست ـ که همه بر اساس زن‌ستيزي استوار است ـ به پيامبر و ائمه نسبت داده شده و در کتاب‌ها جزو مسلمات به شمار رفته است، ليکن با پيگيري به مجعول بودن آنها پي مي‌بريم؛ براي نمونه، نظام الملک مي‌نويسد که پيامبر اکرم فرمود:
با زنان در کارها تدبير کنيد؛ اما هرچه ايشان گويند چنين بايد کرد، به خلاف آن کنيد تا صواب آيد‌. و لفظ خبر اين است: «شاوروهنّ و خالفوهنّ.» اگر ايشان تمام عقلْ بودندي، پيغامبر(، نفرمودي خلاف رأي ايشان رفتن.۲
حال آن که اين حديث ـ که در نصوص شيعي نيز وارد شده و حتي در مواردي اشاره شده که حضرت همسران خود را گرد مي‌آورد و با آنان رايزني مي‌کرد و سپس بر خلاف نظر آنان عمل مي‌کرد ـ به گفته حديث شناسان ساختگي و بي اصل است. ۳
باز از حضرت رسول( نقل مي‌شود که فرمود:
زنان را در غرفه‌ها جاي مدهيد، و سوادشان مياموزيد، به آنان نخ‌ريسي و سوره نور تعليم دهيد.
حال آن که اين حديث ساختگي است. ۴ الباني، پس از نقل اين حديث، خود اشکالي را نقل و آن را نقد مي‌کند. ممکن است گفته شود که تعليم کتابت به زنان به فساد منجر مي‌شود، اما جواب، آن است که اين نگراني اختصاص به زنان ندارد و چه بسيار مردان که بر اثر سواد آموزي از نظر ديني و اخلاقي آسيب ديدند. حال آيا به اين سبب مي‌توان کتابت را بر مردان منع کرد؟ ۵
همچنين از ايشان نقل مي‌کنند که فرمود: «طاعة النساء ندامة» . حال آن که اين حديث ساختگي است. ۶

7. سه اصل روشي در بررسي احاديث ناظر به زنان

هنگام بررسي اين گونه احاديث به سه نکته اساسي بايد توجه داشت:

1.. همان.

2.. سياستنامه (سير الملوک)، ص‌۲۲۱.

3.. الفوائد الموضوعة في الأحاديث الموضوعة، ص‌۹۹.

4.. سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة، ج‌۵، ص‌۳۰؛ کتاب الموضوعات، ج‌۲، ص‌۲۶۹.

5.. سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة، ج۵، ص‌۳۳.

6.. کتاب الموضوعات، ج‌۲، ص‌۲۷۲؛ علم الحديث و دراية الحديث، ص‌۱۱۲.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33163
صفحه از 423
پرینت  ارسال به