نقلي نيز به بحث از اسباب نزول پرداخته‌اند و از آن در تبيين پيام آيات بهره‌ برده‌اند كه از جمله اين تفاسير نيز مي‌توان به الكشاف زمخشري و مجمع‌البيان طبرسي اشاره كرد.
برخي از اسباب نزول با فضيلت شخص و يا اشخاصي از اصحاب مرتبط است؛ كه از جملة آنها آياتي است كه در فضيلت اهل بيت علیهم السلام نازل شده است و نيز از جملة آنهاست: آيات ولايت، نجوي و اِطعام. در اين نوشتار به بررسي روايات مرتبط با شأن نزول سورة انسان خواهيم پرداخت كه عامه و خاصه نقل كرده‌اند و تقريباً به حد اجماع رسيده است و اختلاف در شاخ و برگ‌هايي است كه در برخي روايات به اصل قضيه افزوده شده است.
مدني بودن اين سوره نيز از طريق بررسي كتبي كه به زمان نزول سوره‌ها پرداخته‌اند، به دست مي‌آيد و مكي دانستن آن، تنها براي نشان دادن تعصب و دشمني افراد با اهل بيت علیهم السلام است.
پس از اثبات مدني بودن سوره، به بحث در اصل داستان خواهيم پرداخت كه به صورت كلي در كتب تفسيري و اسباب النزول بيان شده‌اند:
1. برخي تنها به اين مطلب پرداخته‌اند كه اين سوره در شأن اهل بيت علیهم السلام نازل شد كه مسكين، يتيم و اسير را بر خود مقدم داشتند و افطارشان را به آنها دادند.
2. دسته دوم روايات به اين مطلب پرداخته‌اند كه اهل بيت علیهم السلام حلوايي كه براي افطار خود مهيا كرده بودند، در يك شب، به مسكين، يتيم و اسير بخشيدند.
3. دسته سوم نيز علاوه بر ذكر مطالب فوق، مطالبي را نيز اضافه كرده‌اند كه آنها را به نقد خواهيم كشيد؛ مطالبي مانند: قرض گرفتن علی علیه السلام از يهودي، نذر حسنين و روزه گرفتنشان (با اين‌که بيش از چهار يا پنج سال نداشته‌اند) وقوع انفاق در سه شب، با آب افطار كردن و...
موارد فوق را با دو نقد سندي و متني بررسي خواهيم كرد تا آنچه اتفاق افتاده است، به درستي نمايان گردد و چهره اهل بيت علیهم السلام از زياده‌گويي‌هاي غاليان و دشمني‌هاي معاندان پاك گردد.

سورة انسان، مكي يا مدني؟!

برخي تمام سوره انسان را مكي دانسته‌اند و گروهي مدني و بعضي جز آية (فاصبر لِحـُكْمِ رَبِّكَ وَلا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً اَوْ كَفُوراً(^۱ همه را مدني دانسته‌اند. برخي ديگر هم از ابتداي سوره تا آيه 22 را مدني و بقيه را مكي دانسته‌اند؛ ولي ما تمامي آن را مدني مي‌دانيم. برخي از دلايل مدني بودن سوره عبارت‌اند از:
1. طبرسي روايات زيادي از طرق اهل سنت و اهل بيت علیهم السلام گردآورده و تقريباً آنها را مورد اتفاق اهل تفسير دانسته است. آن‌گاه، براي اثبات مدني بودن تمام سوره، روايات ترتيب نزول را ـ كه سورة دهر جزء سوره‌هاي مدني به شمار رفته ـ با سندهاي معتبر آورده است؛ ^۲ ولي كساني مانند عبدالله بن زبير ـ كه مايل نبودند اين فضيلت به اهل بيت علیهم السلام اختصاص يابد ـ ‌اصرار داشتند كه اين سوره را كاملاً مكي

بررسي روايات وارده در فضيلت اهل بيت علیهم السلام در سوره انسان

دكتر صمد عبدالهي عابد ^۱

چکيده

شأن نزول‌نويسي از زمان‌هاي دور مرسوم بوده و در آن، ‌اسباب نزول آيات قرآن از معصومان علیهم السلام و صحابه نقل مي‌شده است كه در فهم آيات تأثير زيادي داشتند. از جمله مطالبي كه در كتاب‌هاي اسباب النزول و تفاسير در شأن نزول سوره انسان نوشته‌اند، اين است كه آيات ابتدايي اين سوره، پس از انفاق علی علیه السلام، فاطمه علیها السلام و فضه نازل شده است.
اهل سنت و شيعه در اصل مطلب تقريباً اتفاق نظر دارند و تنها برخي ادعا كرده‌اند كه اين سوره مكي است تا آن را در مورد اهل بيت علیهم السلام ندانند؛ حال آن‌كه وجود اسير در مكه براي مسلمانان ممكن نبوده است.
اختلاف اساسي در جزئيات داستان انفاق است كه برخي روايات، آن را پس از نذر اهل بيت و شفا يافتن حسنين علیهما السلام، در سه شب متوالي مي‌دانند كه اهل بيت تمام غذاي خود را به مسكين، يتيم و اسير بخشيدند و خود بدون غذا خوابيدند و تنها با آب افطار كردند و در پاداش آن، مائدة آسماني فرود آمد. اين دسته از روايات، سند متصلي ندارند و در دلالت نيز ضعيف‌اند، ولي آنچه علي بن ابراهيم در تفسير بيان داشته، امري ممكن، داراي سندي موثق و صحيح بوده و به صورت مرسل نقل شده است. اين روايت اشاره به نذر اهل بيت علیهم السلام‌و روزه و انفاق در يك شب و آن هم از حلواي مخصوصي مي‌كند و گوياي بيش از آن نيست. اعتقاد ما بر اين است كه بيش از اين، محصول نقل قصه‌گويان و روات غالي بوده كه خواسته‌اند با بال و پردادن به داستان، آن را عجيب جلوه دهند و به خيال خود بر فضيلت اهل بيت علیهم السلام‌ بيفزايند.

کليد واژه‌ها: شأن نزول، سوره انسان، اهل بيت علیهم السلام، انفاق، مائده آسماني.

درآمد

آگاهي از اسباب نزول آيات و همچنين اسباب ورود احاديث در فهم آيات و روايات دخالت مستقيم دارد. و بدين جهت است كه از ديرباز علما بدين امر همّت گماشتند و كتاب‌هاي مستقلي در اسباب نزول به رشته تحرير درآورده‌اند كه از جمله آنهاست، اسباب النزول واحدي و اسباب النزول سيوطي. تفاسير نقلي و غير