91
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

‌بهترين شاهد است بر اين‌که اين آيات در مدينه نازل شده است؛ چون مسلمانان در مكه، قدرتي نداشتند تا اسير داشته باشند. ۱

روايات شأن نزول

منقولات روايي در خصوص اين سوره به صورت‌هاي مختلفي ذكر شده‌اند. خاصه و عامه روايت كرده‌اند كه اين آيات درخصوص علي، فاطمه، حسن و حسين علیه السلام نازل شده و آنها مسكين، يتيم و اسير را بر خود در افطارشان مقدم داشتند و با هيچ طعامي افطار نكردند. و خداوند، با اين آيات، به نيكي از آنان ياد كرد و اين سوره را در مورد آنان نازل كرد. اين، دليل بر آن است كه اين سوره مدني است. ۲

روايات بخشش اهل بيت علیهم السلام در يك روز

درباره كيفيت بخش و جنس افطار بخشيده شده، روايات متفاوتي نقل شده است.

نقل يكم

برخي از روايات حاكي از آن‌اند كه علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام حلواي خود را به مسكين، يتيم و اسير بخشيدند، ولي اشاره به سه روز پي در پي نمي‌كنند.
از جملة اين روايات، نقلي است كه علي ابن ابراهيم قمي، از پدرش، از عبدالله بن ميمون قداح، از ابي‌عبدالله علیه السلام آورده است كه فرمود:
پيش حضرت زهرا علیها السلام مقداري جو بود كه از آن «عصيده» (نوعي حلوا و شيريني سفره كه در فارسي به آن كاچي مي‌گويند) درست كرد و وقتي مهيا شد، آن را در سفره افطار نهاد كه در آن لحظه مسكيني آمد و گفت: خدا شما را رحمت كند! از آنچه خدا به شما روزي داده است، به ما اطعام كنيد. علی علیه السلام برخاست و يك سوم آن را به او بخشيد. مدتي نگذشت كه يتيمي آمد و گفت: خدا شما را رحمت كند! ‌از آنچه خدا به شما روزي داده است، به ما اطعام كنيد. علی علیه السلام برخاست و يك سوم ديگر آن را به او بخشيد. لحظه‌اي نگذشت كه اسيري آمد و گفت: خدا شما را رحمت كند! ما را از آنچه خدا روزيتان كرده است، اطعام كنيد. علی علیه السلام برخاست و يك سوم باقي مانده را به اسير داد. و چيزي از آن عصيده (حلوا) نچشيدند. سپس خداوند در مورد ايشان اين آيه را تا(وَكَانَ سَعْيُكُم مَشْكُوراً(درباره اميرالمؤمنين( نازل كرد و آن در مورد هر مؤمني كه مثل آن را انجام دهد، جاري است.۳

نقد و بررسي روايت

قدم اول در بررسي صحت يا سقم هر روايتي، بررسي سندي آن است. در روايت مذكور، هر سه راوي توثيق شده‌اند. علي بن ابراهيم را نجاشي توثيق كرده ۴ و شيخ طوسي او را از اصحاب امام هادي(

1.. الميزان، ج۲۰، ص۳۶۸ ـ ۳۶۹.

2.. التبيان، ج۲، ص۷۳۵؛ الدر المنثور، ج۱۵، ص۱۵۴؛ اسباب النزول، ص۳۸۴.

3.. تفسير القمي، ج۲، ص۴۲۲ ـ ۴۲۳.

4.. رجال النجاشي، ج۲، ص۸۷ ـ ۸۶.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
90

معرفي كنند؛ ۱ غافل از آن‌كه در مكه اسيري وجود نداشت. مجاهد و قتاده، از تابعان، تصريح كرده‌اند كه تمام سورة دهر، مدني است، ولي ديگران به تفصيل قايل شده‌اند. ۲
حافظ حسكاني مي‌گويد:
برخي از نواصب، ‌ادعا كرده‌اند كه اين سوره، به اتفاق همه مفسران، مكي است.
و در پاسخ آنها گفته است:
چگونه در اين مطلب دعوي اجماع دارند، درحالي كه بيشتر مفسران عقيده دارند كه اين سوره در مدينه نازل شده است.
وي سپس نصوص وارده از ائمه را ـ كه دربارة ترتيب نزول سوره‌هاست ـ نقل مي‌كند كه در تمام آنها تصريح شده كه اين سوره در مدينه، ‌پس از سورة الرحمان و قبل از سوره طلاق نازل شده است. ۳
نتيجة تحقيق طبرسي در مجمع‌البيان و ديگر مفسران محقق نيز به همين نحو است. مهم آن است كه تمام روايات مربوط به ترتيب نزول قرآن، اين سوره را مدني دانسته‌اند و حتّي يك روايت هم بر خلاف اين تصريح، نظر نداده‌ است. ۴
سيد شبر نيز گفته كه مكي دانستن اين سوره، در واقع، تكذيب نقل صحيح است. ۵
سيوطي نيز از بيهقي در كتاب دلائل النبوة، با سندش از عكرمه و حسين بن ابي‌الحسن، روايت كرده كه سور مكي و مدني را معرفي نموده است و سورة انسان در ميان سور مدني و بعد از سوره رحمن و قبل از سورة طلاق قرار دارد. ۶ وي همين مطلب را از ابن ضريس در كتاب فضائل القرآن، با سندش از ابن عباس نيز نقل كرده است. ۷
صاحب الميزان نيز از الدرالمنثور از ابن ضريس و ابن مردويه و بيهقي از ابن عباس روايت كرده است كه سورة انسان در مدينه نازل شده و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده كه آيه ۸ در شأن علی علیه السلام و فاطمه دختر رسول الله صلی الله علیه و آله نازل شده است. علامه طباطبايي اضافه كرده است كه با توجه به سياق آيات قبل و بعد، همه سوره مدني است. ۹
2. سياق آيات سورة دهر، بويژه آية (يُوفُونَ بِالنَّذْرِ( و آية (يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ( سياق يك داستان واقعي است كه در خارج اتفاق افتاده است و ذكر اسير در ميانه كساني كه به دست آن ابرار، اِطعام شده‌اند،

1.. الدرالمنثور، ج۸، ص۳۶۵.

2.. علوم قرآني، ص۸۰.

3.. شواهد التنزيل، ج۲، ص۴۰۹.

4.. آموزش علوم قرآن، ج۱، ص۱۸۵ از مجمع البيان، ج۱۰، ص۴۰۵.

5.. تفسير القرآن الكريم، ص۵۴۲.

6.. الاتقان في علوم القرآن، ج۱، ص۴۹ ـ ۵۰.

7.. همان، ۱، ص۵۰ ـ ۵۱.

8.. (وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ(.

9.. الميزان، ج۲۰، ص۳۶۳.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33606
صفحه از 423
پرینت  ارسال به