من متوجه نبودم. جبرييل اين آيات (هَلْ أَتَى...) را آورد. راستي خوش كرداران از جامي نوشند كه ممزوج از كافور است؛ از چشمه‌هايي كه بندگان خدا از آن نوشند و به خوبي آن را به جوش آرند، فرمود: اين، چشمه‌اي است در خانه پيامبر صلی الله علیه و آله كه روان شود تا خانة انبيا و مؤمنان ‌وفا كنند به نذر مقصود علي و فاطمه و حسن وحسين و كنيز آنهاست و بترسند از روزي كه شرّ آن پران است (عبوس و زشت چهره) و بخورانند خوراك را با فرط نياز بدان!؛ يعني با اشتهاي به آن. آن را به مسكين و يتيم و اسير ايثار كنند و چون به آنها بخورانند، بگويند: شما را براي خدا اطعام كنيم، (و از شما پاداش و قدرداني نخواهيم). گفت: به خدا! اين جمله را براي آنها به زبان نياوردند، ولي در دل گفتند و خدا از آن خبر داد. گويند: عوض از شما نخواهيم و قدرداني به ذكر ثنا توقع نداريم؛ تنها براي خدا به شما اطعام كرديم و ثواب او را خواهيم. خداي تعالي فرمود: آنها را خدا از شرّ اين روز بر كنار داشت و از خرمي چهره و شادي دل برخوردار كرد؛ براي شكيبايي آنان عوض بهشت داد كه در آن ساكن شوند و فرش خريد كه بگسترانند و بپوشند و بر تخت‌ها تكيه كنند؛ نه آفتاب سوزاني در آن ببينند و نه سرمان زمهريري... . ¹

نقد و بررسي روايت

الف. بررسي سند حديث

در سلسله سند اين روايت افراد زير قرار دارند كه صدوق از آنها نقل كرده است:
1. محمد بن ابراهيم بن اسحاق [طالقاني]؛ ملا وحيد گفته كه صدوق زياد از ايشان نقل كرده و بر او ترضّي و ترحّم كرده است كه مامقاني از آن، حُسنِ حال، بلكه جلالت شأنش را استفاده كرده و گفته است كه احتمالاً از مشايخ صدوق است. در ادامه گفته است كه مفيد نيز در طريق صدوق به احمد بن محمد بن سعيد مي‌گويد كه او از حسين بن روح روايت دارد كه دلالت بر اين مي‌كند كه ايشان پيش او مقبول بوده است. مجلسي اول نيز او را از مشايخ صدوق دانسته است.
در نهايت، مامقاني او را ثقه دانسته و حديثش را صحيح تلقّي كرده است و در توجيه آن گفته است كه مشايخ اجازه نيازي به تنصيص بر توثيق ندارند؛ علاوه بر اين‌که صدوق بر او ترضي كرده است. با اين وجود، نجاشي و شيخ يادي از ايشان نكرده‌اند. ^۲
2. عبدالعزيز بن يحيي جلودي بصري؛ شيخ طوسي او را در ميان كساني كه مستقيماً از امام علی علیه السلام روايت نكرده‌اند، آورده، توفيقش مي‌كند. ^۳ و او را امامي‌مذهب و داراي كتبي در فقه و ... دانسته است. ^۴ ‌نجاشي نيز او را از اصحاب ابي‌جعفر (امام جواد علیه السلام) دانسته است. ^۵
3. محمدبن زكريا؛ شيخ، محمد بن زكريا بن جندب بجلي جريري كوفي را از اصحاب امام صادق علیه السلام برشمرده است، ^۶ ولي توثيقي براي ايشان ذكر نشده و مجهول است.
4. شعيب بن واقد؛ در كتب رجال، يادي از وي نشده، ولي در طريق صدوق در باب ذكر مناهي النبي( در الفقيه و الامالي واقع شده است. مامقاني قرار گرفتن ايشان در طريق الفقيه را دليل بر اعتماد صدوق بر او دانسته است. ^۷
5. قاسم بن بهرام (ابوهمدان قاضي هيت)؛ ‌شيخ او را از اصحاب صادق علیه السلام برشمرده ^۸ و ظاهراً امامي است؛ جز اين‌که مجهول است. ^۹
6. ليث؛ پنج فرد به نام ليث دركتب رجال ذكر شده است كه اگر مقصود، «ليث بن بختري مرادي» باشد، مقبول است؛ هر چند مذهبش خوب نيست، ولي حديثش مقبول است، چون امام صادق علیه السلام او را از بهشتيان دانسته و ابن غضايري گفته است كه طعن در دينش، موجب طعن در حديثش نمي‌شود. ^۱۰ بقيه توفيق نشده‌اند. پس به جهت اين‌که معلوم نيست مقصود، كدام «ليث» است، مجهول مي‌گردد و مشترك محسوب مي‌شود.
7. مجاهد؛ او از رجال عامه است و كتب رجال شيعه متذكر او نشده‌اند.
8. ابن‌عباس؛ شيخ طوسي، ايشان را از راويان پيامبر صلی الله علیه و آله و از اصحاب علی علیه السلام برشمرده است. ^۱۱
9. حسن ‌بن مهران؛ ‌در كتب شيعه يادي از ايشان نشده است. در ميان اهل سنّت نيز، تنها ابن ابي‌حاتم در الجرح و التعديل از او نام برده كه از فرقد، صاحب پيامبر صلی الله علیه و آله روايت مي‌كند و محمد بن سلام از ايشان روايت مي‌كند و اين مطلب را از پدرش شنيده است. در هر حال، وي مجهول است. ^۱۲
10. مسلمة بن خالد؛ شيخ طوسي، مسلم بن خالد مكي مزنجي را از اصحاب امام صادق علیه السلام بر شمرده است؛ نه مسلمة بن خالد را. ^۱۳ در ديگر كتب رجال شيعه نيز يادي از وي نشده است. در اهل سنت نيز ابن ابي حاتم او را مجهول دانسته كه از ابا امامة بن سهل استماع حديث كرده‌ است و ابن غسيل از او روايت كرده است. ^۱۴
نتيجه، اين‌که بيشتر رجال‌ هر دو طريق اين روايت يا مجهول و يا ضعيف و يا از عامه‌اند و لذا نمي‌توان بر سند آن صِحّه گذاشت.

ب. بررسي متن حديث

در متن اين حديث، مواردي است كه در آنها اضطراب ويا زبان حال و يا چيزي شبيه داستان‌گويي به نظر مي‌رسد. برخي از آنها را ياد آور مي‌شويم:

حسن و حسين علیه السلام ـ كه كودك بودند ـ بيمار شدند. رسول خدا صلی الله علیه و آله با دو مرد به عيادت آنها آمد. يكي از آنها گفت: اي ابوالحسن، اگر براي دو فرزندت نذر مي‌كردي، خدا آنها را شفا مي‌داد. فرمود: سه روز روزه مي‌دارم و فاطمه علیها السلام هم چنين گفت و حسن و حسين علیهما السلام هم گفتند: ما هم سه روز، روزه مي‌داريم و كنيزشان فضّه هم چنين نذري كرد. خدا جامة عافيت به آنها نمود. صبح، نيّت روزه داشتند و طعامي نداشتند. علی علیه السلام نزد همسايه يهودي خود شمعون ـ كه شغل پشم‌ريسي داشت ـ رفت و فرمود: مي‌تواني مقداري پشم به من بدهي تا دختر محمد صلی الله علیه و آله برايت بريسد و سه صاع جو در عوض آن بدهي؟ گفت: آري. مقداري پشم با جو به آن حضرت داد و او به فاطمه علیها السلام خبر داد و قبول كرد و اطاعت نمود و يك سوم پشم را رَشت و يك صاع جو را آسيا كرد و خمير نمود و پنج قرص نان از آن پُخت براي هر تن، قُرصي.
علی علیه السلام نماز مغرب را با پيامبر صلی الله علیه و آله خواند و به منزل آمد و سفره گستردند و نشستند تا افطار كنند. نخستين لقمه را كه علی علیه السلام برداشت، مسكيني بر درِ خانه ايستاد و گفت: درود بر شما اي اهل بيت محمد صلی الله علیه و آله! ... مرا از آنچه مي‌خوريد، اطعام كنيد. خدا از طعام بهشت به شما بخوراند! علی علیه السلام لقمه را از دست نهاد.
و هرچه در سفره بود، برداشت و به مسكين داد و گرسنه خوابيدند و جز آب نچشيدند و سپس ثلث دوم پَشم را برداشت و رَشت و صاعي از جو برگرفت و آسيا كرد و خمير نمود و پخت و پنج قرص نان فراهم كرد و براي هر سري قرصي و علی علیه السلام نماز مغرب را با پيامبر صلی الله علیه و آله خواند و به منزل آمد و چون سفره گستردند و پنج تن نشستند و علی علیه السلام اول لقمه را برگرفت، يتيم مسلماني بر در خانه ايستاد و گفت: درود بر شما خانواده محمد صلی الله علیه و آله! من يتيم مسلمانم. از آنچه مي‌خوريد، به من بدهيد! خدا به شما از خوراك بهشت عطا كند! علی علیه السلام لقمه از دست نهاد.
سپس هرچه در سفره بود به آن يتيم داد. قسمت سوم پشم را رشت و آخرين صاع را آسياب كرد و خمير نمود و پنج قرص ديگر براي هر سري قرصي از آن پخت. علی علیه السلام نماز مغرب را با پيامبر صلی الله علیه و آله خواند و به منزل آمد و سفره گستردند و اولين لقمه را كه علی علیه السلام برگرفت، اسيري از مشركان بر درِ خانه صدا زد: اي خاندان محمد! ما را اسير كنيد و در بند نماييد و خوراك ندهيد!؟ علی علیه السلام لقمه را از دست بر زمين نهاد.
و هرچه را در سفره بود، به اسير دادند و همه گرسنه خوابيدند و صبح را روزه نبودند و چيزي خوردني هم نداشتند. شعيب در حديث خود گويد: علی علیه السلام، حسن و حسين را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آورد و چون جوجه از گرسنگي مي‌لرزيدند. چون پيامبر صلی الله علیه و آله آنها را به اين حال ديد، فرمود: اي ابوالحسن، به سختي مرا بد آيد، آنچه بر شما به نظر آيد. همه نزد فاطمه علیها السلام آمدند و او در محراب بود و از گرسنگي شكمش به پشتش چسبيده بود و چشمانش به گودي رفته بود. چون رسول خدا صلی الله علیه و آله او را ديد، در آغوشش كشيد و گفت: به خدا استغاثه كنم كه شما سه روز به اين حال هستيد.
جبرييل آمد و گفت: اي محمد، بگير آنچه را خدا براي خاندانت آماده كرده است. فرمود: چه چيزي را بگيرم؟ گفت: (هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ... إِنَّ هذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُم مَشْكُوراً... ( .
حسن بن مهران در حديث خود گفته است: پيامبر صلی الله علیه و آله از جا جَست و به منزل فاطمه علیها السلام رفت و فكاري آنها را ديد و آنها را جمع كرد و گريست و فرمود: شما از سه روز در اين وضع بوديد و