معنای خرد در لغت و حدیث

واژه «عقل» در لغت

واژه «عقل» در زبان عرب، به معناى نگه داشتن، باز داشتن و حبس كردن است، همانند بستن شتر با عقال .[۱]

همان گونه كه عقال، شتر را از حركت بيجا باز مى دارد، نيرويى در جان انسان به نام «عقل» وجود دارد كه او را از نادانى و لغزش در انديشه و عمل، باز مى دارد. از اين رو، پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آلهمى فرمايد:

العَقلُ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ .[۲]خرد، بازدارنده از نادانى است .

واژه «عقل» در احاديث اسلامى

محدّث بزرگوار، شيخ حرّ عاملى رحمه الله در انتهاى باب «وجوب طاعة العقل و مخالفة الجهل (لزوم پيروى از عقل و نافرمانى از نادانى)» درباره معانى عقل، چنين مى گويد:

عقل ، در سخن انديشمندان و حكيمان، معانى بسيار دارد[۳]و با جستجو در احاديث، سه معنا برايش به دست مى آيد:

۱ . نيرويى كه بدان خوبى ها و بدى ها و تفاوت ها و زمينه هاى آن، شناخته مى گردد، و اين، معيار تكليف شرعى است .

۲ . ملكه اى كه به انتخاب خوبى ها و پرهيز از بدى ها فرا مى خواند .

۳ . تعقّل و دانستن . و از اين رو، در برابر جهل (نادانى) قرار مى گيرد ، نه در برابر ديوانگى .

بيشترين استعمال «عقل» در احاديث، معناى دوم و سوم اند .[۴]