كتاب، بر اساس موضوعات فقه تنظيم شده ^۱ و آن را از امام چهارم( روايت كرده است. ^۲ رجال شناسان شيعه، ثابت بن هرمز را مورد اعتماد ندانسته و او را مهمل و ضعيف معرفي كرده اند؛ ^۳ امّا رجاليان اهل سنّت، وي را توثيق كرده اند. ^۴
2. الجامع في سائر ابواب الحرام و الحلال، ظريف بن ناصح كوفي، از اصحاب امام باقر(. ^۵ او در بغداد مي زيسته و تا پس از سال دويست هجري، در قيد حيات بوده است. ^۶ رجال شناسان، او را ثقه و صدوق دانسته اند. ^۷ از ديگر آثار وي، النوادر، الديات و الحدود است كه نجاشي به چهار واسطه از آنها روايت مي كند. ^۸ آقابزرگ تهراني، از جمله آثار او، «اصلي» را بر مي شمرد كه از اصول مورد اعتماد بوده و در جوامع حديثي و فقهي، رواياتي از آن نقل گرديده است و آن گونه كه احتمال داده اند، اصل مذكور، همان كتاب الديات وي است؛ ^۹ امّا درباره «جامع» او آگاهي اي در دست نيست.
3. كتاب مبوّب في الحلال و الحرام، محمّد بن علي بن ابي شعبة حلبي (م 148 ق)، مشهورترين فقيه خاندان آل ابي شعبة ^۱۰ و از فقهاي برجسته كوفه. نجاشي وي را ثقه دانسته است. ^۱۱ از آثار ديگر او كتاب التفسير است ^۱۲ كه ابن عقده (م 333 ق) به دو واسطه از آن روايت مي كند. ^۱۳ در واقع، بخش عمده كتاب عبد الله بن مُسكان، درباره حلال و حرام، از كتاب مبوّب حلبي بوده كه ابن مسكان، نكاتي را به آن افزوده است. ^۱۴
4. جامع ^۱۵ يا اصل، عبيد الله بن علي بن ابي شعبة حلبي (م 148 ق)، بزرگ خاندان آل ابي شعبه ^۱۶ و از شخصيت هاي برجسته كوفه در ميانه قرن دوم كه به سبب روابط تجاري با حلب، نسبت حلبي داشتند. ^۱۷ گفته اند اين اثر، نخستين كتاب فقهي منظّم و جامع است كه در شيعه تأليف شده ^۱۸ و داراي

دو. جامع در اصطلاح

جامع ـ كه جمع آن جوامع است ـ در اصطلاح، كتاب حديثي را مي گويند كه در آن، احاديث، بر اساس موضوعات فقهي، تنظيم شده باشد. ^۱ به عبارت دقيق تر، جامع در اصطلاح حديث شناسان، كتابي است كه احاديث و ابواب آن، تمام يا اهمّ موضوعات ديني را در بر مي گيرد. برخي، شمار ابواب (يا سرعنوان هاي) اصلي اين موضوعات را هشت عنوان دانسته اند: عقايد، احكام، تاريخ و سِيَر، آداب خوردن و آشاميدن، تفسير، فتن و اشراط السّاعه، شمايل يا باب سفر و نشستن و برخاستن، مناقب و مثالب. ^۲
در واقع بايد گفت، محقّقان مسلمان، از گستردگي و فراگيري اين واژه بهره برده اند و آن دسته از كتاب هاي خود را كه در موضوع خود، جامع الأطراف و در بردارنده همه يا بيشتر مسائل وابسته به آن موضوع بوده، «جامع» خوانده اند. گاه نيز با تركيب وصفي يا اضافي، مثلاً گفته اند: «جامع الصحيح» يا «جامع الأحكام» و گاهي نيز بي آن كه خودِ اين واژه را به كار گيرند، با عناويني چون: «الكافي» و «الوافي» به اين فراگيري اشاره كرده اند.

آغاز جامع نويسي

آنچه امروزه به عنوان «جوامع روايي متقدّم» شهرت دارد، همان كتب اربعه يعني الكافي، كتاب من لا يحضره الفقيه، تهذيب الأحكام و الاستبصار است؛ امّا اين كه اين چهار كتاب را به طور مطلق، به عنوان نخستين جوامع روايي محسوب كنيم، مطلبي بر خلاف حقيقت است؛ چون اين كتب، حاصل گردآوري اصول و جوامع متقدّم است. از مرحوم آية الله آقا حسين طباطبايي بروجردي نقل شده كه وي از كتب مورد بحث به «جوامع اوّليه» و از كتب اربعه به «جوامع ثانويه» يا «جوامع اخيره» (نسبت به آن جوامع، نه نسبت به جوامع تدوين شده در قرن يازده و دوازده هجري) ياد مي كرده اند. ^۳
از سرگذشت جوامع و تعداد آنها اطّلاع دقيقي در دست نيست؛ زيرا در اين زمينه، به اصطلاح مورّخان، مطالعه بر اساس متون ^۴ نيست، بلكه بر اساس اثر و ردّپايي است كه از آثار متقدّمان، بر جاي مانده است. ^۵ از اين رو، هرگونه اظهار نظر درباره محتواي اين كتب، افزون بر آن كه مطالعه اي گسترده در منابع روايي متقدّم و متأخّر را مي طلبد، دقيق نخواهد بود.

معرّفي جامع نويسان پيش از كليني

1. الجامع في الفقه، ثابت بن هرمز ابي المقدام، از راويان زيدي مذهب ^۶ امام زين العابدين(عليه السلام). ^۷ اين