159
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51

در اينجا کوتاه‌ترين فاصله به حرم، سه مايل از مسير مدينه و طولاني‌ترين، يازده مايل از مسير طايف است. بنابراين، در حالي که از شمالِ ‌شرقي، به تعبير ديگر، از مسير عراق، به مکه مي‌نگريم، ممکن است وسوسه شويم که اينها را فواصل اصلي تعيين کننده طرحواره مجازي حرم براي خويش تلقي کنيم. به نظر مي‌رسد که اين نکته کم و بيش به اين حديث معنا مي‌دهد و شايد کسي که آن را رايج ساخت، اين گونه فکر مي‌کرد، ليکن اگر به دقت به نقشه بنگريم، بي‌درنگ متوجه مي‌شويم، در حالي که مسير طايف، در واقع، مسير مربوط به چپ است، آنچه بايد در سمت راست نظر ما را جلب کند، مسير جده است. اينک اثر ويران شده است: طرحواره ده مايل در مسير جده، در برابر يازده مايل در مسير طايف، امتداد پيدا مي‌کند؛ تفاوتي چنان اندک که اين حديث را بي‌معنا مي‌سازد. همين نکته را به طريق ديگري و با استفاده از نمودار حدود حرم ـ که بر اساس نقشه چاپ شده به وسيله عبد الملک بن عبدالله بن الدُهيش ۱ فراهم آمده است ـ مي‌توان نشان داد. خطوطي که به‌نرمي مايل شده‌اند، منظري را نشان مي‌دهند که از آن کعبه در واقع درست، مقابل راست مرکز، همان گونه که حديث وصف مي‌کند، قرار مي‌گيرد، ليکن اين منظر تقريباً از سمت قطر است، نه کوفه. منظري که از سوي کوفه نمايش داده مي‌شود، با خطوطي است که با شيب تندي مايل مي‌شود و از اين جايگاه مناسب، کعبه تقريباً در وسط حرم قرار گرفته است. بدين ترتيب، اين حديث، هنگامي که با واقعيت‌هاي موضع‌نگارانه حرم مواجهه مي‌شود، در واقع بي‌معنا مي‌گردد.
اين حديث، حتي اگر از نظر موضع‌نگاري معنايي داشته باشد، آيا مي‌تواند به گونه‌ رضايت‌بخشي عمل انحراف به چپ به هنگام نماز را در ميان اماميه در کوفه توضيح دهد؟ در اينجا ما با معضل مثلثاتي مواجه مي‌شويم. فرض کنيم که کسي از قضا در موضعي در هشت مايلي (براي سادگي کار اجازه دهيد که اين مايل انگليسي باشد) مکه از جهت قطر قرار داشته باشد. در اين صورت، اين طرحواره مجازي حدود پنج مايل به سمت راست کعبه و اندکي بيش از نُه مايل به سوي چپ امتداد مي‌يابد و مرکز حرم دو مايل به سمت چپ کعبه است. طبق روح اين حديث، در اين حالت آن شخص حدود پانزده درجه به سمت چپ منحرف شده و به طرفي رو کرده که معتقد است مرکز حرم در آن قرار دارد. بنابراين احتمال مقابل

1.. عبدالملک بن عبدالله بن الدهيش، الحرم المکي الشريف و اعلام المحيطه به: دراسة تاريخية و ميدانية، مکه، ۱۹۹۵، ۳۵۶، نقشه ۴۵. دهيش مصحح دانشمند اخبار مکه فاکهي است. نمي‌توانم مدعي آگاهي از جزييات عالمانه مندرج در پس اين نقشه شوم، ليکن آن را بسيار قانع‌کننده‌تر از تصاوير شماتيک شکل حرم يافته‌ام که در جاي ديگر ديده‌ام (بنداجي، اطلس عربستان سعودي، ص۵۱؛ دائرة المعارف اسلام، ويراست دوم، مدخل مکه، ص۱۶۵، شکل ۵).


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51
158

همچنين، فقها دو فرض براي تأييد نظر خود داشته‌اند که ما در فهم حديث بلندتر به کار گرفتيم. نخست، آن که تياسر عملي نيست که هر امامي، هر جا باشد، انجام دهد، بلکه مختص اماميه عراق، سرزمين‌هاي در پي آن و در همان مسير، مانند جزيره، فارس، جبال و خراسان است. ۱ فرض ديگر، آن است که طبيعت اين عمل احتياطي (استظهاري) است و با نيت به حداقل رساندن خطر از دست دادن قبله صورت مي‌گيرد. ۲

3. جغرافيا

بدين ترتيب، ايده اين حديث معنا مي‌يابد، ليکن آيا معناي خوبي پيدا مي‌کند؟ در اينجا بايد دو پرسش پيش کشيم: نخست، آن که آيا موضع‌نگاري (توپوگرافي) حرم در واقع همان گونه است که در اين احاديث بيان شده است و دوم، آن که اگر چنين است، آيا مي‌تواند عمل انحراف به چپ را تبيين کند. مورخان مکه جزئيات حدود حرم را از همه راه‌هايي که به مکه منتهي مي‌شود، بيان و فاصله هر يک را از خود مکه به دست مي‌دهند. نام‌هاي اين مواضع به‌کنار، مي‌توانيم اطلاعات را به اين شکل فهرست کنيم: ۳

1.. براي مثال، مفيد، مقنعه، ص۹۶، س۶ (که تياسر را به مردم عراق، جزيره، فارس، جبال، و خراسان محدود مي‌کند)؛ سلار، مراسم، ص۶۱، س۲ (همان مناطق را نام مي‌برد)؛ طوسي، جمل، ص۶۲، س۶ (آن را محدود به عراقيان مي‌کند )؛ طوسي، خلاف، ج۱، ص۲۹۷، س۳ (از قبله مردم عراق سخن مي‌گويد)؛ طوسي، مبسوط، ج۱، ص۱۱۹، س۱۵ (از مردم عراق سخن مي‌گويد)؛ طوسي، نهايه، ج۱، ص۷۴، س۱۵ (از مردم عراق و مشرق سخن مي‌گويد)؛ کيدري، اصباح الشيعه، ص۶۲، س۶ (از مردم عراق سخن مي‌گويد)؛ شاذان بن جبرائيل، ازاحة العلة، به نقل از مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۷۷، س۱۹ (از مردم عراق و مردم شرق که به سمت قبله عراق نماز مي‌خوانند، سخن مي‌گويد)؛ ابن حمزه، وسيله، ص۸۵، س۱۱ (تنها از مردم عراق سخن مي‌گويد)؛ محقق، شرائع، ج۱، ص۶۵، س۱۸ (از مردم عراق و کساني که به آنان نزديک هستند، سخن مي‌گويد)؛ يحيي بن سعيد، جامع، ص۶۳، س۱۲ (تنها از مردم عراق و مشرق سخن مي‌گويد)؛ شهيد اول، ذکري، ج۳، ص۱۸۴، س۱ (از مردم مشرق سخن مي‌گويد)، ص۱۸۵، س۱۱ (از مردم عراق سخن مي‌گويد).

2.. مفيد، مقنعه، ص۹۶، س۸ (ليستظهروا بذلک في توجههم الي قبلتهم)؛ کيدري، اصباح الشيعه، ص۶۲، س۶ (استظهاراً). شيوه بيان ابن ادريس در گزارش اين آموزه (که آن را رد مي‌کند) ياري‌رسان است: هدف اين عمل آن است تا مانع از منحرف شدن از حرم و از دست دادن جهت آن شود (ليکون ذلک اشدّ في الاستظهار من الخروج من جهه الحرم، سرائر، ج۱، ص۲۰۴، س۱۲).

3.. ازرقي، اخبار مکه، ج۲، ص۱۳۰، س۱۰، در فصلي به نام ذکر حدود الحرم؛ فاکهي، اخبار مکه، ج۵، ص۸۹، س۳، در فصلي به نام ذکر صفات حدود الحرم من جوانبه. برخي ارقام در ياقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۲۴۴، ۳۰ الف، به ‌خصوص درباره مسير از سوي طايف، تفاوت دارند که آنها را کنار گذاشته‌ام؛ همچنين تلاش نکرده‌ام از داده‌هايي که فقيه حنفي ابوجعفر الهندواني (متوفاي ۳۹۲\۱۰۰۲) در سرخسي، مبسوط، ج۱۰، ص۱۹۱، س۱۲، اشاره کرده است، استفاده کنم.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51
    تاريخ انتشار :
    بهار 1388
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 28952
صفحه از 171
پرینت  ارسال به