صفوان بن يحيي در طبقه سوم اصحاب اجماع - كه راويان امام هفتم و امام هشتم( هستند ـ قرار دارد. ^۱ وي از چهل تن از اصحاب امام صادق(عليه السلام) روايت نموده است. ^۲
شرح حال نگاران، او را همانند حسين بن سعيد، صاحب تصانيف بسيار مي دانند و شماره آثار او را سي كتاب برشمرده اند. از مجموع كتبي كه تا زمان نجاشي در دسترس بوده، فصول ذيل شناخته شده است: كتاب الوضوء، كتاب الصلاة، كتاب الصوم، كتاب الحج، كتاب الزكاة، كتاب النكاح، كتاب الطلاق، كتاب الفرائض، كتاب الوصايا، كتاب الشري و البيع، كتاب العتق و التدبير، كتاب البشارات و النوادر. ^۳
14. نوادر، ابو احمد محمّد بن ابي عمير زياد بن عيسي (م 217 ق)، از موالي مهلب بن ابي صفرة. ^۴ او از موثّق ترين افراد مورد اعتماد شيعه و اهل سنّت ^۵ و از اصحاب اجماع ^۶ به شمار مي رفته است. وي امام كاظم( را درك نموده و با امام رضا و امام جواد( مصاحبت داشته است. ^۷ با توجّه به خفقان حاكم بر جامعه و موقعيت او در بين طايفه اماميه، او را مورد اهانت و حبس قرار دادند و اموالش را ـ كه تا حدود پانصد هزار درهم بود ـ به تاراج بردند. ^۸
ابن ابي عمير، نزد جمع بسياري از اصحاب امام صادق، امام كاظم و امام رضا( به استماع و ضبط روايت پرداخت. برخي از بزرگان، تعداد كساني را كه او از آنان روايت نقل كرده است، تا 410 نفر ذكر كرده اند. ^۹
اگرچه مشايخ او هم از علماي شيعه و هم از علماي اهل سنّت بوده اند، امّا فضل بن شاذان از پدر خود نقل مي نمايد كه به ابن ابي عمير گفتم: تو مشايخ و بزرگان اهل سنّت را ديده اي؛ امّا چگونه از آنان حديثي نشنيده اي؟ گفت: از آنان حديث شنيده ام، امّا چون مي بينم كه بسياري از شيعيان، علوم خاصّه و عامّه را شنيده و آنان را با هم آميخته اند و حديث يكي را به ديگري نسبت مي دهند، من نخواستم چنين اشتباهي بكنم؛ بنا بر اين، از احاديث اهل سنّت، صرف نظر كردم و به احاديث اهل بيت(عليهم السلام) اكتفا نمودم. ^۱۰
علاقه و اهتمام وي به روايات امامان( به حدّي بود كه كتاب هاي روايي بسياري را تدوين كرد؛ به طوري كه تعداد آنها را 94 كتاب ذكر كرده اند. ^۱۱ پاره اي از آن كتاب ها در كتب نجاشي و شيخ طوسي،

يونس بن عبد الرحمان را ـ كه از چهره هاي بارز اين مناظرات ^۱ و از شاگردان متكلّم معروف هشام بن حكم بوده است ـ از محدّثان عقل گراي بغداد به حساب آورد.
بنا بر اين، مقابله حديث گرايان قم، با آرا و انديشه هاي وي مي تواند نشاني از گرايش يونس، به مسائل عقلي باشد. افزون بر آن، نگارش كتاب اختلاف الحديث و علل الحديث از سوي يونس بن عبدالرحمان، مي تواند حاكي از مبارزه علمي او با قشري نگري قمّيان و پذيرش احاديث صحيح و سقيم از سوي آنان باشد.
از نشانه هاي عظمت شخصيت علمي يونس بن عبد الرحمان، كتاب ها و تصنيفاتي است كه از او به جاي مانده است؛ به طوري كه فضل بن شاذان، درباره او بر اين باور است كه بالغ بر يك هزار كتاب در ردّ مخالفان شيعه، تأليف كرده است. ^۲ اگرچه اين رأي، اندكي مبالغه آميز به نظر مي رسد، امّا به هر روي، از تلاش گسترده اين محدّث بزرگ در عرصه فقه و حديث حكايت دارد. برخي از آثار او عبارت اند از: كتاب الشرايع، كتاب السهو، الأدب، الزكاة، جوامع الآثار، فضل القرآن، كتاب النكاح، الحدود، الصلوة، العلل الكبير، اختلاف الحديث، الردّ علي الغلات، كتاب يوم و ليلة. ^۳
درباره كتاب اخير، ابوهاشم جعفري (از ياران برجسته امامان)، مي گويد:
كتاب يوم و ليلة يونس بن عبد الرحمان را نزد امام عسكري( بردم. حضرت به دقّت در تمام كتاب نگاه كرد و تا آخر آن را ورق زد و فرمود: «آنچه در اين كتاب است، دين من و دين پدرانم است؛ تمام اين كتاب، حقّ و حقيقت است».^۴
از جمله آثار ديگر او، افزون بر جامع ياد شده، جوامع ديگري نظير جامع الآثار و جامع الصغير است. البته چنان كه كلبرگ يادآور شده، ظاهراً شرح حال نويسان، الجامع الصغير را در زمره آثار يونس ياد نكرده اند؛ ^۵ مگر آن كه اين كتاب را جزئي از جامع الآثار چهار جزئي اي كه ابوغالب زراري از آن ياد كرده، بدانيم. ^۶
13. كتب ثلاثين يا الفقه المكمّل، ^۷ صفوان بن يحيي (م 210 ق). او از اصحاب امام كاظم و امام رضا و امام جواد( بوده و نجاشي، او را با عباراتي نظير «ثقة ثقة» و«عين» ستوده است. ^۸ او را همين فخر بس كه امام جواد( در توصيف او فرمود:
رحم الله اسماعيل بن الخطاب و رحم الله صفوان، فإنّهما من حزب آبائي و من كان حزبنا أدخله الله الجنّة.^۹. اختيار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۹۲.