161
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51

هيچ يک از اين آثار مورد بحث ارتباطي آشکار ميان تياسر و اين علايم بر قرار نشده است؛ هر جا دليلي براي تياسر به دست داده شده، همواره مسأله عدم تقارن حرم است؛ اما حداقل معنا دارد که فرض کنيم که نيت اين متون آن است که شخص امامي با تبعيت از تياسر ممکن است نخست، خود را به کمک اين علايم متوجه کعبه کند و سپس اندکي به چپ بچرخد تا اين عدم تقارن را جبران کرده باشد. به عبارت ديگر، جهت معرفي شده به وسيله علايم به گونه‌اي است که شخص مي‌تواند به استناد آنها به سمت چپ انحراف پيدا کند. ۱ طبق اين فهم، مسأله تياسر همان گونه خواهد بود که در احاديث بدان اشاره شده است؛ ما فقط به اين پرسش پاسخ داده‌ايم که در درجه اول شخص چگونه بداند که متوجه کعبه شود.
البته همچنان راه مؤثرتري براي اين که کسي بتواند رابطه بين تياسر و علايم را تصور کند، وجود دارد. کسي ممکن است آنها را فقط به مثابه قواعد تجربي قابل اعتمادي براي به دست آوردن تقريبي جهت کعبه به شمار آورد، نه بيش از آن. ۲ بنابراين، مي‌توانيم فرض کنيم که در مورد خاص عراق و سرزمين‌هاي متصل به آن، مي‌دانستند که اين علايم جهتي را نشان مي‌دهد که اندکي بيش از حد به راست متمايل است. در نتيجه، معقول بود که به هر کس تعليم داده شود که آنها را به کار گيرند تا اندکي به چپ متمايل شوند. در اينجا با تبييني براي تياسر مواجه هستيم که ربطي به عدم تقارن حرم ندارد. اينک دو پرسش ممکن است پديد آيد: نخستين پرسش ـ که پاسخگويي به آن کاملاً فراتر از حدود صلاحيتم است ـ آن است که آيا در واقع، اين علايم براي عراق و سرزمين‌هاي متصل به آن چنان بودند که شخص را بيش از حد به راست منحرف کنند. دوم، آن که آيا فقهاي امامي ـ که مدافع تياسر بودند ـ به اين صورت فکر مي‌کردند. و من شاهدي در متون پيدا نمي‌کنم که آنان چنين فکر کرده باشند.
با اين همه، اگر کمي دامنه کار خود را بگسترانيم، مي‌توانيم سرنخ‌هايي از چنين فهمي ميان عالماني که خود مدافع تياسر نبودند، بيابيم. در مواجهه‌اي که بين دو عالم هوشمند و متبحر قرن هفتم/ سيزدهم رخ داد، نصيرالدين طوسي با معضلي درباره تياسر ـ که به زودي به آن خواهيم رسيد ـ محقق حلي را به چالش گرفت. ۳ محقق در رساله‌اي که در پاسخ نوشت، در جايي اظهار داشت که اگر جهت کعبه را ندانيد، بايد از علايم استفاده کنيد، ليکن اين کار تضمين نمي‌کند که دقيقاً روياروي جهت قبله باشيد. ۴

1.. اين استنباط در رساله محقق (به نقل از ابن فهد، مهذب، ج۱، ص۳۱۵، س۴) آشکار است، همچنين در نقل به مضمون مقداد، تنقيح، ج۱، ص۱۷۶، س۱۲، و سبزواري، ذخيره، ص۲۲۰، س۳۴. اين مطلب نزد اين کسان مفروض است: شهيد اول، ذکري، ج۳، ص۱۸۵، س۹؛ کرکي، جامع، ج۲، ص۵۶، س۱۵؛ شهيد ثاني، روضه، ص۵۳۴، س۱۱؛ مقدس، مجمع، ج۲، ص۷۳، س۱۹؛ فاضل هندي، کشف اللثام، ج۳، ص۱۴۶، س۱۳؛ نجفي، جواهر، ج۷، ص۳۷۴، س۱۰.

2.. بسنجيد ملاحظه شهيد اول را که امارات را زاده قوانين نجومي (علم الهيئه) مي‌داند که در باب جهت قبله يقين‌آور است (القطع بالجهه، ذکري، ج۳، ص۱۶۲، س۱۰؛ نقل مضموني محسن فيض، مفاتيح، ج۱، ص۱۱۲، س۱۶، از قوانين الجهه سخن مي‌گويد).

3.. ابن فهد، مهذب، ج۱، ص۳۱۲، س۶.

4.. محقق، رساله‌اي درباره تياسر، به نقل از ابن فهد، مهذب، ج۱، ص۳۱۴، س۱۵: لکن محاذات کل علامه من العلامات بالعدو المختص بها من المصلي ليس يجب محاذات القبله بوجهها تحقيقاً، اذ قد يتوهم المحاذات و يکون منحرفاً عن السمت انحرافاً خفياً (مقايسه کنيد با همان، ص۳۱۵، س۹ و ص۳۱۶، س۱۱). همان گونه که اين نقل قول نشان مي‌دهد، خطا لزوماً از آن نشانه‌ها نيست، بلکه ممکن است از کساني باشد که از آنها ياري مي‌گيرند.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51
160

حداقل بخشي از آن قرار گرفتن در نماز را به حداکثر رسانده است؛ ليکن در صورتي که وي به جاي هشت مايلي حرم، در هشتصد مايلي آن و در قطر باشد، چه مي‌شود؟ در آن صورت، تقريباً انحراف او به سمت چپ کمتر از يک پنجم يک درجه خواهد بود؛ ۱ فاصله‌اي چنان اندک که شخص معمولي و بدون ابزارهاي علمي از آن خبردار نخواهد شد. ۲ کوفه در فاصله‌اي مانند قطر از مکه قرار دارد و در نتيجه، اين حديث با اين معيار نيز معنايي نخواهد داشت؛ هرچند اشکال موضع‌نگارانه و اشکال مثلثاتي از نظر فقهاي امامي پنهان نبود، به نظر مي‌رسد که تنها در دوران صفوي پديدار شد. ۳

4. نجوم

اگر تبيين عمل انحراف به چپ ـ که به وسيله اين حديث به دست داده شده است ـ رهگشا نيست و ديديم که به دو دليل ناکام است، در اين صورت، چه تبيين بديلي مي‌توانيم پيشنهاد کنيم؟ اين حديث به ما مي‌گويد که منبع مشکل در حجاز است، اما ديديم که اين تبيين ما را به جايي نرساند. بنابراين، به جاي آن، اجازه دهيد که اين فرضيه را پيش کشيم که مشکل ممکن است در عراق نهفته باشد.
اگر ما خود را لحظه‌اي به آثار عالماني که تياسر را تأييد کردند، محدود کنيم، در خواهيم يافت که اين موضوع جاي خود را غالباً در کنار گزارش‌هاي نشانه‌هاي نجومي (علامات، اَمارات) ۴ مي‌يابد که فقهاي امامي منطقه به منطقه را با فراهم آوردن قواعدي ساده براي يافتن قبله فهرست کرده‌اند؛ براي مثال، اين که در عراق شخص بايد ستاره الجَدْي را پشت شانه راست خود داشته باشد. ۵ از اين رو، در عمده اين آثار، تياسر بي‌درنگ قبل از، ۶ بلافاصله بعد از، ۷ و حتي در ميانه بحث ۸ از اين علايم پديدار مي‌شود. در

1.. اگر زاويه انحراف را × بناميم، در آن صورت ظل يا خط مماس × ۸۰۰\۲= ۰۰۲۵ .۰ خواهد شد که طبق جدول رياضياتي من × بين يک پنجم و يک دهم درجه خواهد بود. به حسابي بهتر، × نسبت به ۳۶۰درجه، معادل ۲ به ۸۰۰××۲ خواهد شد که ارزشي برابر ۱۳ .۰ درجه دارد.

2.. با اين حال به نظر مي‌رسد که فاضل هندي آماده است تا موشکافانه‌تر درباره تغييرات ناشي از انحراف تأمل کند (کشف اللثام، ج۳، ص۱۴۱، س۲۰).

3.. کرکي، جامع، ج۲، ص۵۷، س۴ (البعد الکثير لا يُؤمَن معه الانحراف الفاحش بالميل اليسير)؛ به همين نحو شهيد ثاني، روضه، ص۵۳۴، س۱۳ و ص۵۳۵، س۳؛ عاملي، مدارک، ص۱۳۰، س۱۵؛ محسن فيض، مفاتيح، ج۱، ص۱۱۳، س۱۸؛ مجلسي، ملاذ، ج۳، ص۴۳۷، س۱ و ص۴۳۷، س۹؛ احمد نراقي، مستند الشيعه، ج۴، ص۱۹۳، س۱۹ و مقايسه کنيد با ص۱۹۱، س۴؛ خوانساري، جامع، ج۱، ص۲۶۰، س۴. مجلسي در اثري ديگر اين مسأله را به سبکي موجز طرح مي‌کند (مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۵۳، س۴).

4.. از اين دو اصطلاح، اولي اصطلاحي قرآني است (سوره نحل، آيه۱۶، آيه‌اي که از راهنمايي ستارگان سخن مي‌گويد).

5.. براي نمونه، ر.ك: طوسي، جمل، ص۶۲، س۸. رواياتي از ائمه درباره اين نقش ستاره قطبي در دست است (براي مثال، حر عاملي، وسائل، ج۴، ص۳۱۰، فصل ۵).

6.. بدين ترتيب، مفيد، مقنعه؛ سلار، مراسم؛ طوسي، جمل؛ طوسي، مبسوط؛ کيدري، اصباح. ترتيب يکسان است، ليکن نزد ابن حمزه، وسيله، ترتيب به هم مي‌خورد. صفحات مورد نظر درباره تياسر در منابع گوناگون، پيشتر ذکر شد.

7.. همچون شاذان بن جبرائيل، ازاحة العلة؛ محقق، شرائع؛ علامه، منتهي؛ علامه، تحرير؛ شهيد اول، دروس؛ محسن فيض، مفاتيح. همين ترتيب نزد محقق به چشم مي‌آيد، المختصر النافع و محقق معتبر، هرچند وي را مخالف تياسر در اين آثار يافته‌ام. ترتيب همان است، ليکن استمرار آن نزد طوسي، نهايه و يحيي بن سعيد، جامع، به هم مي‌خورد.

8.. علامه، ارشاد؛ علامه، قواعد؛ علامه، ارشاد؛ علامه تلخيص.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51
    تاريخ انتشار :
    بهار 1388
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 28905
صفحه از 171
پرینت  ارسال به