5. مسجد کوفه

1.. مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۵۳، س۱۴؛ نيز همان، ج۱۰۰، ص۴۳۳، س۱۲ (توجه کنيد به همه عبارت در همان، ج۵۳، ص۴-۵۴، س۱، در نوشته ديگر مجلسي، ملاذ، ج۳، ص۴۳۷، س۶ و ص۴۳۸، س۱۰ با تفاوت‌هاي مختصري آمده است که تنها در موارد مهم به آنها اشاره خواهم کرد). مجلسي مشخصاً‌ به دو مسجد محلي (مسجد سهله و مسجد يونس، بحار، ج۸۴، ص۵۳، س۱۷، اما براي تفاوت قبلي، ر.ك: همان، ج۱۰۰، ص۴۳۳، س۱۰) اشاره مي‌کند. مي‌توانيم مساجد واسط (ر.ك: به پايين)، بصره (همان گونه حماد بن زيد مطرح کرده بود، ر.ك: به بالا)، و مرو (همان گونه که ديدگاه ابن مبارک آن را پيش کشيده است، ر.ك: به بالا)؛ نيز ر.ك: کرون [Crone]، تجارت مکي، ص۱۹۸، ش۱۳۱، و کينگ، «البزدوي در باب قبله در ماوراء النهر اسلامي اوليه». کرِسوِل طي گزارشي از حفاري‌هاي انجام شده در واسط نقشه‌هايي از اين مسجد را در بازسازي‌هاي پياپي‌اش به دست مي‌دهد (کرسول، معماري اوليه مسلمانان، ويراست دوم، ج۱، ص۱۳۵، شکل ۷۲ و شکل ۷۳ روبه‌روي ۱۳۶). اين‌ نقشه‌ها نشان مي‌دهد که انحراف قديمي‌ترين مسجد حدود ۵۴ درجه به سمت راست نصف النهار يا حدود ۲۶ درجه به سمت راست مکه است (از واسط مکه حدود ۲۸ درجه راست نصف النهار قرار دارد)‌؛‌ برعکس، مسجد دوم تنها ۱۴ درجه به سمت راست نصف النهار، يا حدود ۱۴ درجه به سمت چپ مکه انحراف دارد. براي هر کس که در قديمي‌ترين مسجد نماز مي‌خواند، معقول است که به سمت چپ منحرف شود؛ براي مردم ۲۶ درجه تفاوتي چنان زياد است که به آساني متوجه آن مي‌شوند. متأسفانه اين مساجد بي‌تاريخ هستند، ليکن کرسول گزارشي از ديدگاه فؤاد صفر به دست مي‌دهد که معقول است و طبق آن مسجد اوليه ساخته حجاج (همان، ص۱۳۴) است. اين گزارش باستان‌شناختي ما را به مقايسه آن با اظهارت جاحظ بر مي‌انگيزد. وي در فهرستي از خطاهاي حاکماني چون عبد الملک (حکومت ۸۶-۶۵/ ۷۰۵-۶۸۵) و پسرش وليد (حکومت ۹۶-۸۶/ ۱۵-۷۰۵)، به اضافه حجاج (متوفاي ۹۵/ ۷۱۴) و منشي‌اش يزيد بن ابي مسلم (درباره او ر.ك: ‌دايرة المعارف اسلام، ويراست دوم، ذيل نام وي (پي. کورن)، مي‌گويد که آنان قبله واسط را تغيير دادند (حولوا قبله واسط، جاحظ، رسائل، ويراسته سندوبي، ص۲۹۶، س۱۶، نيز ر.ك: کرون، تجارت مکي، ص۱۹۸، ش۱۳۱) تغييري که جاحظ آن را «غلط» مي‌نامد (ر.ك: رسائل، ص۲۹۷، س۱).

2.. مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۵۳، س۱۶ (انحراف قبلته الي اليمين ازيد مما تقتضيه القواعد بعشرين درجه تقريباً؛ قواعد مورد بحث، قواعد رياضي هستند، القواعد الرياضيه). البته در قطعه ديگري اظهار مي‌دارد که محراب مسجد کوفه حدود ۴۰ درجه به سوي راست نصف النهار است (عن يمين نصف النهار)، در حالي که با قواعد رياضي سازگار است (بحسب القواعد الرياضيه) انحراف کوفه از نصف النهار تنها ۱۲ درجه است (همان، ج۱۰۰، ص۴۳۳، س۵)؛ به سبب اين دومي است که وي اين درجه را به دست مي‌دهد:‌ ۱۲ درجه ×۳۱ (همان، ج۸۴، ص۸۷، س۸ با اشاره آثار نجومي، کتب الهيئه‌). البته با بررسي اطلس خودم، آن را ۲۲ درجه يافتم، نه ۱۲ درجه و اين نکته با شکل‌هايي که در کتاب قبله عراق از ديدگاه مقدس اردبيلي علي زماني قمشه‌اي، ص۳۶۵ نقل شده است، مي‌خواند. درباره روش‌هاي رياضي که مجلسي به آنها اشاره مي‌کند، مقايسه کنيد با گزارش روش‌هاي متنوع نجومي (القواعد الرياضيه) که احمد نراقي، مستند الشيعه، ج۴، ص۱۶۹ - ۸۵، به دست داده است.

1.. ر.ك: فاضل هندي، کشف اللثام، ج۳، ص۱۴۶، س۱۶ (فالمانع أن العلامه تقريبيهً، لا تحقيقيه، فاذا اريد التحقيق، لزم التياسر او استحب).

2.. نجفي، جواهر، ج۷، ص۳۷۴، س۱۰ (العلامه التقريبيه)، ص۳۷۷، س۱۳ (تقريبيه العلامه).

3.. محقق، رساله‌اي درباره تياسر، به نقل ابن فهد، مهذب، ج۱، ص۳۱۵، س۱۰ (فالتياسر حينئذ استظهار في مقابله الحرم)، و نيز ر.ك: ص۳۱۵، س۱۳. براي متني بهتر درباره کل اين عبارت، ر.ك: محقق، رسائل، ص۳۳۰، س۶.

4.. اصل متن به اين صورت است: الامر بالتياسر لاهل العراق لا يتحقق معناه لأنّ التياسر امر اضافي لا يتحقق الا بالاضافه الي صاحب يسار متوجه الي جهه؛ و حينئذ اما أن تکون الجهه محصلاً و اما أن لا تکون؛ و يلزم من الاول التياسر اما وجب التياسر اليه، و هو خلاف مدلول الآيه، و من الثاني عدم امکان التياسر، إذ تحققه موقوف علي تحقق الجهه التي يتياسر عنها (محقق، رساله درباره تياسر، به نقل ابن فهد، مهذب، ج۱، ص۳۱۲، س۱۶؛ در نسخه مصحح استادي به جاي «بالاضافه» «باضافته» آمده است (محقق، رسائل، ص۳۲۷، س۷). آيه‌ مورد بحث يا سوره بقره، آيه ۱۴۴ است يا سوره بقره، آيه۱۵۰. براي روايت نسبتاً متفاوتي از اين معضل، ر.ك: افندي، رياض، ج۱، ص۱۰۳، س۱۴.

5.. محقق، رساله‌اي درباره تياسر، به نقل ابن‌فهد، مهذب، ج۱، ۳۱۲- ۱۷. مدت‌ها پيش مصحح چاپ سنگي روض الجنان شهيد ثاني ، بي‌نا، ۱۳۰۳، اين رساله را همراه آن منتشر کرده است که به چاپ مجدد آن دست يافته‌‌ام (اين رساله يک برگي بين تقريباً صفحات ۱۹۹ و ۲۰۰ واقع شده است که برابرِ ويراست امروزي روض الجنان شهيد ثاني، ص۳۵۶، س۱۸ است؛ و نيز ر.ك: يادداشت مصحح در انتهاي آخرين صفحه چاپ سنگي، سمت راست). اين اواخر به وسيله استادي تصحيح شده است (محقق، رسائل، ص۳۳۲-۳۲۷) و به تنهايي نيز چاپ شده است (محقق حلي، رساله تياسر القبله، بي‌نا، بي‌تا).

6.. مجلسي، بحار، ج۸۴، ص۵۳، س۱۲ (و هو رحمه الله و إن بلغ في المجادله و اتمام ما حوله، لما ينفع في حل عمده الاشکال).