تاريخي فکر مي‌کرد؛ هرچند براي اين کار، بايد به خود اجازه دهد که خويش را از هر الزام عقيدتي ـ که قبله مسجد کوفه را ضرورتاً درست بداند ـ آزاد سازد. ۱ نکته‌اي که روشن نيست، آن است که وي گاه‌شماري قبله کوفه را چگونه مي‌ديد؛ زيرا همان گونه که وي خاطر نشان مي‌سازد، مسجد فعلي ممکن است آن مسجد اصلي نباشد. ولي اين واقعيت ـ که شخصيتي در حد مجلسي براي اين ديدگاه‌ها جنگيد ـ اين اطمينان را ايجاد مي‌کند که آيندگان بدان‌ها توجه کرده باشند؛ هرچند تأثيرشان بر نوشته‌هاي فقهاي آينده محدود بود. ۲
اجازه دهيد که اينک ارجاع درون متني مجلسي را پي‌گيريم. اين ارجاع ما را به رساله مختصري راه مي‌برد که نوشته يکي از استادانش، امير شرف الدين، علي الشولستاني است؛ سيدي از فارس که در نجف، تنها در چند مايلي کوفه، مي‌زيست و گفته‌اند که در حدود 1060ق/1650م، در همان جا فوت کرد. ۳ مي‌توانيم گفته‌هاي وي را در حدي که مرتبط با اين بحث است، بدين صورت تلخيص کنيم. ۴ نقطه عزيمت وي اين انديشه است که جهت کعبه را مي‌توان از طريق جهت مسجدي که به امامي معصوم مي‌رسد، به دست آورد. وي توضيح مي‌دهد که تنها از اين راه مي‌توان اين مطلب را کشف کرد که شخص واقعاً بداند که امامي معين آن مسجد را ساخته باشد، يا آن که اين مسجد پيش از او بنا شده باشد، ليکن حداقل وي در آن، بدون انحراف به راست يا چپ نماز خوانده باشد. بدين ترتيب، مسجد کوفه
1.. از باب مقايسه، ميان سني‌ها اين ديدگاه را مي‌يابيم که جهت مسجد کوفه به سبب اتفاق نظر صحابه درست قلمداد مي‌شد (اتفاق الصحابه، ابن مفلح، مبدع، ج۱، ص۴۰۴، س۷؛ اجماع الصحابه، سبکي، فتاوي، ج۱، ص۱۶۱، س۲۷، به ارجاع خاصي به حضور علي)؛ بدين ترتيب، حضور دائم صحابه براي سني‌ها دست‌کشيدن از صحت جهات مساجد اوليه را دشوارتر از اماميه‌اي چون مجلسي مي‌ساخت.
2.. البته بحراني اقوال آنان را نسبتاً با تفصيل نقل به مضمون مي‌کند (حدائق، ج۶، ص۳۸۵، س۱۵)؛ همچنين ر.ك: نجفي، جواهر، ج۷، ص۳۷۵، س۱۳؛ احمد نراقي، مستند الشيعه، ج۴، ص۱۹۴، س۲۳؛ مرتضي انصاري، کتاب الصلاة، ج۱، ص۱۶۱، س۱۳؛ رضا همداني، مصباح الفقيه، ج۱۰، ص۶۱، س۸ و نقل قول غير مستقيمي که از بحار برگرفته شده است و در پي مي‌آيد (ص۶۱، س۱۶).
3.. مجلسي، بحار، ج۱۰۰، ص۴۳۱. درباره شولستاني، ر.ك: عبد الله افندي استانبولي، رياض العلماء، ج۳، ص۳۸۸- ۹۲ (درباره تاريخ تقريبي فوت، ر.ك: همان، ص۳۸۹، س۲۱) وي تا ۹۹۶/ ۱۵۸۸ فعال بود (همان، ص۳۹۲، س۶ که به سه اثر نوشته شده در آن سال که در اختيار داشته، اشاره مي‌کند)؛ در همين حال، آقا بزرگ تهراني اظهار مي‌دارد شولستاني اجازاتي مؤرخ ۱۰۶۳/ ۱۶۵۲ داشته است (ذريعه، ج۱۷، ص۴۵، ش۲۴۲، در مدخل رساله ما که آن را به عنوان في قبله مسجد الکوفه مي‌نامد). بدين ترتيب، ممکن است وي پس از عمري طولاني درگذشته باشد. عبدالله افندي رساله مورد نظر ما را جزو آثار شولستاني بر مي‌شمارد و آن را رساله مختصره في احوال قبله مسجد الکوفه و ما يناسبها و في قبله العراق، وصف مي‌کند و يادآور مي‌شود که متن کامل آن را مي‌توان در بحار يافت (رياض العلماء، ج۳، ص۳۹۱، س۲۰). اين شولستاني را بايد از محمود حسيني شولستاني که اثري کوتاه درباره تعيين حدود قبله نوشت و پيش‌تر به آن اشاره شد، متمايز ساخت. هر دو رساله در کينگ، جهان ـ نقشه‌ها، ۱۳۵، ۱۳۶، فهرست شده‌اند. درباره شولستان، زادگاه شولستاني و منطقه‌اي در شمال کازرون، ر.ك: دايرة المعارف اسلام، ويراست دوم، مدخل «شولستان» (وي. مينورسکي).
4.. مجلسي، بحار، ج۱۰۰، ص۴۳۱، س۵. مجلسي در جاي ديگري خلاصه بسيار کوتاهي از اين رساله، بدون نام بردن از نويسند‌ه‌اش، به دست مي‌دهد (ملاذ، ج۳، ص۴۳۸، س۱۱).
