اواخر قرن سوم هجري به شمار مي رود. او نزد گروهي از مشايخ كوفه، قم و بغداد حديث آموخت. وي خانه خود را كانون اجتماعات و مركز دانش شيعه قرار داد و تمامي مبلغ سيصد هزار ديناري را ـ كه از پدرش به ارث برده بود ـ در راه ترويج علم و حديث صرف نمود. او در جواني، بر مذهب عامّه بوده و پس از مدتي، مستبصر شد و به مذهب تشيّع گرويد. ۱ او استاد ابو عمرو كشي ۲ (صاحب رجال) و هم طبقه كليني بوده است. ۳ عيّاشي داراي كتب بسياري بوده كه شماره آن را تا دويست كتاب دانسته اند. وي چون از دانشوران شرق جهان اسلام بوده، آثارش در نواحي خراسان اهميت بسيار داشته ۴ و تلاش هاي علمي او در سمرقند چشمگير است.
رجال شناسان، وي را از راويان صدوق و ثقه مي دانند كه از ضعفا، نقل حديث كرده است. ۵ شيخ طوسي، او را با عباراتي نظير: «جليل القدر»، «واسع الأخبار»، «بصير بالروايات و مطّلع عليها» توصيف مي كند. ۶
اگرچه در ميان كتب او، تأليفي كه با عنوان «الجامع» باشد، ملاحظه نمي گردد، امّا سبب ذكر او در زمره جامع نگاران، از آن روست كه وي در بيشتر ابواب فقه و غير آن (همچون تفسير، حديث، تاريخ، نجوم، طب و سيره)، مصنّفاتي را از خود بر جاي نهاده است. ۷ افسوس كه آثار اين دانشور فرزانه، از گزند حوادث در امان نماند و جز بخشي از تفسير وي در اختيار نيست.
نتيجه
اكنون، در نتيجه اين جستجوي گسترده، با اطمينان مي توان گفت چهار كتابي كه الكافي كليني، پيش قراول آنهاست، برخلاف پندار بسياري از كسان، به معناي مطلق كلمه، «كهن ترين جوامع حديثي شيعه» نيستند، بلكه پيش از مصنّفان اين كتاب ها، شمار چشمگيري از اصحاب ائمّه( و غير ايشان، به تأليف جوامع يا كتاب هايي مبوّب دست زده اند. در واقع بايد گفت كه تأليف مصنّفات حديثي شيعه نيز مثل هر رشته علمي ديگر، مسير نقص به كمال، بساطت، سادگي و خامي به تركيب، پيچيدگي و پختگي را پيموده است؛ بدين معنا كه اصحاب ائمّه( در گام نخست، به ثبت و ضبط احاديث، در دفترهايي اقدام كرده اند كه فهرست نگاران، آنها را «اصول» خوانده اند. احاديث مندرج در اين دفترها، دسته بندي نشده و فاقد نظم و ترتيب بوده است. در مرحله بعد، محدّثاني كه احوال و آثارشان به اختصار گذشت، ضرورت دسته بندي و تبويب آن احاديث پراكنده را دريافتند و در نتيجه، به تدوين و تصنيف جوامع مورد بحث، اقدام كردند.
