مي‌گيرند كه طريق دستيابي به كتاب يا اصل راوي اصلي به حساب مي‌آيند. اما، همان گونه که بيان شد، با توجه به معنعن بودن اسناد الکافي در آغاز، راهي براي تميز اين دو نوع از مشايخ وجود ندارد. ^۱ از فوايد شناسايي مشايخ اجازه، افزون بر روشن شدن مصادر تأليف کتاب الکافي، مي‌توان به تأثير آن در ارزيابي سندي روايات اشاره نمود. در روش مرسوم ارزيابي سندي، تمامي راويان مورد بررسي رجالي قرار گرفته و ضعيف يا مجهول بودن هر يک منجر به ضعف روايت مي‌گردد. اما چنانچه راويان ضعيف يا مجهول در زمره مشايخ اجازه بوده و طريق دستيابي به کتاب يا اصل راوي اصلي به حساب آيند، اين امر، به الزام، به ضعف روايت نمي‌انجامد، بلكه در صورتي که با قرايني بتوان به کتاب يا اصل منقول اعتماد نمود، ضعف مشايخ اجازه قابل چشم‌پوشي خواهد بود؛ ^۲ از جمله اين قراين، مشهور بودنِ اصل يا کتاب و وجود طرق موازي براي نقل آن است.
بدين ترتيب، مسأله اصلي در اين مقاله نحوة شناسايي مشايخ اجازه در اسناد الکافي و در پرتو آن، شناسايي برخي از مصادر تأليف اين کتاب است.

فرهنگ کتبي در حديث شيعه

يکي از شاخص‌هاي ضبط و نقل حديث در شيعه، تأکيد فراوان بر نگارش حديث و انتقال آن به نسل‌هاي بعدي با تکيه بر مکتوبات حديثي بوده است. در برابر، فرهنگ اصلي حديث اهل تسنّن، تکيه بر حفظ و نقل شفاهي حديث بوده است. اهل تسنّن تا پايان قرن نخست هجري از كتابت حديث خودداري مي‌كردند. ^۳ نخستين كتابت‌هاي قابل توجه پس از سال 120 هجري انجام گرفته است. ^۴ در برابر، شواهد فراواني بر تأکيد امامان شيعه( بر نگارش احاديث در دست است. ^۵ از اين رو، تدوين و نگارش حديث در بين اصحاب رواج داشته است. ^۶ آمادگي اصحاب ائمه( در ثبت في‌المجلس روايات ^۷ و شكل‌گيري اصول روايي در دوران ائمه( ـ که شواهد آن در کتب فهرست به يادگار مانده ـ شاهد اين مدعاست. ^۸ روشن است که حفظ و ضبط کتبي حديث، به ويژه اگر در طبقات نخست انجام پذيرد، مزيت مهمي در اصالت و صيانت آن به شمار مي‌آيد. ^۹ همچنين، در انتقال آن به نسل بعدي نيز، در صورت رعايت برخي شرايط، بسيار دقيق‌تر از انتقال تنها به کمک حافظه خواهد بود. شواهد فراواني براي انتقال كتبي احاديث

مشايخ اجازه در اسناد الکافي

مجيد معارف ^۱

رضا قرباني زرين ^۲

چکيده

با توجه به شيوع كتابت و نقش اساسي آن در حفظ و ضبط حديث شيعه و انتقال آن به نسل‌هاي بعد و صاحبان كتب اربعه، اين مسأله مهم طرح مي‌شود كه چه راه‌هايي براي شناسايي مصادر تأليف كتاب الكافي به عنوان مهم‌ترين كتاب از بين كتب اربعه وجود دارد. اين مسأله، با طرح موضوع مشايخ اجازه و نقش آنان در اسناد الكافي، قابل پي‌گيري خواهد بود. از ثمرات مهم اين مطلب، تأثير جدي آن در بررسي سندي روايات الكافي است كه در شرايطي مي‌توان از ضعف مشايخ اجازه چشم پوشيد. براي شناسايي مشايخ اجازه، ابتدا با بررسي آماري روايات مشايخ در اسناد الكافي، مشايخ اجازه محتمل استخراج مي‌گردد. سپس از راه كتب فهرست و همچنين تحليل اسناد مختلف در الكافي و تطبيق با ساير مصادر، شيخ اجازه بودن ايشان تثبيت خواهد شد. اين روش‌ها، ضمن بيان مواردي از كاربرد آنها، تبيين شده و در پايان، برخي نمونه‌هاي ديگر نيز ذكر شده است.

کليد واژه‌ها: مصادر الكافي، بررسي سند، ضعف سند، مشايخ كليني، شيخ اجازه.

درآمد

کتب اربعه مهم‌ترين منابع حديثي شيعه به شمار مي‌آيند. كتاب الكافي، در بين اين چهار كتاب، با توجه به قدمت آن و اشتمال آن بر مباحث عقايد و اخلاق، برتري و اهميتي دو چندان دارد. در كتاب الكافي، بر خلاف ديگر كتب اربعه، اسناد روايات به صورت كامل نقل شده است؛ با توجه به معنعن بودن اسناد روايات در الكافي و ابهام در نحوة تحمل و نقل روايات، ماهيت روات مذكور در اسناد آن، امري قابل تحقيق به شمار مي‌آيد. همان گونه كه مي‌دانيم مشايخ ياد شده در اسناد روايات، يا شيخ روايت هستند ـ كه معمولاً روايت از ايشان با سماع نقل شده است ـ ، يا گاهي اوقات، ايشان در زمره مشايخ اجازه قرار