آنچه مورد بحث و دقت در اين مقاله است، شناسايي اين گونه مشايخ و توجه به تأثير وثاقت يا ضعف ايشان در ارزيابي سندي روايات الكافي است.

شناسايي اوليه مشايخ اجازه

گام نخست براي يافتن مشايخ اجازه، تحليل آماري اسناد روايات به منظور يافتن فراواني نسبي نقل از هر يک از مشايخ است.

تحليل آماري اسناد روايات

اگر روايات منقول از يكي از راويان در نظر گرفته شود، دقت در سند اين روايات در شرايطي نشان مي‌دهد كه روايات منقول توسط آن راوي از شيخ خاصي از طبقه قبل، نسبت به ساير افراد در آن طبقه، فزوني قابل توجهي دارد؛ به عنوان مثال، چنانچه روايات محمد بن الفضيل را مورد بررسي قرار دهيم، مشخص مي‌شود كه از بين 178 سندي ^۱ كه نام وي در آنها وجود دارد، وي در 72 سنده ناقلِ روايتي از ابوالصباح كناني بوده است. اين كثرت روايات از ابوالصباح در برابر ساير مشايخ، احتمال را اين كه محمد بن الفضيل كتابي را از ابوالصباح روايت نموده باشد، در برابر نقل سماعي از ساير راويان تقويت مي‌كند. به اين ترتيب، يكي از محتمل‌ترين مواردي كه فرد مي‌تواند شيخ اجازه باشد، در چنين حالتي قابل تصور است. استفاده از نمودار اين احتمال را بهتر نشان مي‌دهد.

نمودار يك. مشايخ محمد بن الفضيل در روايات الكافي

بن عثمان احمر را به وي اجازه دهد. پاسخ ابن وشاء نيز بسيار جالب توجه بوده است كه از اهتمام به استنساخ و سپس سماع كتاب‌ها حكايت دارد. ^۱ از ديگر موارد كهن مي‌توان به نقل كتاب‌هاي علي ‌بن‌ حسن ‌بن ‌فضال توسط علي بن محمد بن زبير از طريق قرائت و اجازه ^۲ و اجازة كليني به ابوغالب زراري ^۳ اشاره نمود. اصطلاح مشايخ اجازه درباره شيوخي كه اجازه كتاب را به راويان داده‌اند، به كار مي‌رود؛ اما گاهي اين اصطلاح براي مشايخِ محدثانِ بزرگ نيز ـ كه روايات فراواني از ايشان نقل‌شده ـ به كار مي‌رود؛ بويژه آن كه، بسياري اوقات، ايشان فاقد توثيق خاص در كتب رجال هستند. مسأله بحث‌انگيز در اين گونه موارد، امكان توثيق عام چنين مشايخي با توجه به شيخ اجازه بودن ايشان است. ^۴
در مقالة حاضر با آگاهي از اين تعريف مشهور و لوازم و توابع آن، مفهومِ مشايخِ اجازه در معنايي عام‌تر مورد نظر قرار گرفته است. در حقيقت، مي‌توان شيخ راوي را به دو گونه فرض نمود: نخست، آن كه شيخ تنها به صورت سماعي مطلبي را از طبقه قبل از خود براي راوي نقل نمايد، در حالي كه اين نقل مستند به هيچ گونه كتاب يا نوشته‌اي از طبقه قبل نباشد. ^۵ اين نقل‌ها، در بسياري موارد، توسط راوي بعدي مكتوب شده و جزء كتاب يا اصل وي قرار گرفته است. واضح است كه در اين گونه وساطت در انتقال حديث، شخصيت شيخ از جهت ميزان وثاقت تأثير مستقيمي در اعتبار روايت مي‌گذارد.
ديگر آن كه شيخ از طبقه قبل خود، روايات را بر اساس مكتوب و نوشته‌اي نقل كند. اين نقل مي‌تواند مطابق با اصطلاحات طرق تحمل حديث به شكل سماع، قرائت يا اجازه صورت پذيرد. مثال واضحي از اين دست، سلسله و طريقي است كه نويسندگان كتب فهرست براي روشن شدن طريق دسترسي خود به كتاب يا اصل يكي از اصحاب بر مي‌شمارند.
طبق اصطلاح مورد نظر در اين مقاله، افراد واقع در اين گونه سلسله‌ها را مي‌توان مشايخ اجازه دسترسي به كتاب دانست. به نظر مي‌رسد برخي از كاربردهاي اصطلاح مشايخ اجازه به اين معنا اشاره داشته باشد. ^۶
با اين اصطلاح، تفاوتي جدي ميان مشايخ روايت و اجازه پديدار مي‌گردد؛ زيرا درباره مشايخ روايت، وثاقت شيخ تأثيري اساسي بر اعتبار روايت منقول مي‌گذارد؛ اما روايت منقول از مشايخ اجازه با توجه به متكي‌بودن نقله بر نوشته و مكتوب، مشابه حالت قبل نيست؛ زيرا تحقيق صحت آن از طرقي ديگر نيز امكان‌پذير است؛ از جمله وجود نسخه‌هايي از اين كتاب نزد ديگران با واسطه‌هايي غير از شيخ و يا شهرت و معروفيت عمومي كتاب و نظاير آن.