77
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51

نبود سند مشابه در ساير رواياتِ شيخ اجازه محتمل در الكافي

اشكال مورد نظر، اين احتمال بود كه روايات ابوالصباح در الكافي، در واقع، از كتاب محمد بن الفضيل اخذ شده باشد و نه از كتاب ابوالصباح به روايت محمد بن الفضيل. از اين رو، كتاب محمد بن الفضيل تنها به نقل روايات ابوالصباح نپرداخته است، بلكه رواياتي ديگر را نيز از ديگر مشايخ يا مسموعات شخصي محمد بن الفضيل در بردارد. اگر كليني در تأليف الكافي از اين كتاب بهره برده باشد و اسناد خود را تا اين كتاب در اسناد روايات درج نموده باشد، بايد روايات مختلفي را از اين كتاب از مشايخ گوناگون محمد بن الفضيل، اعم از اابوالصباح و ديگران در الكافي آمده باشد. در اين صورت، با بررسي سندِ روايات محمد بن الفضيل در الكافي، بايد اسناد مشابهي نسبت به روايات منقول از ابوالصباح و ديگر مشايخ يافت شود؛ اما چنانچه ساير روايات محمد بن الفضيل را در الكافي ـ كه به نقل از ابوالصباح كناني نيست ـ در نظر بگيريم، تقريباً هيچ روايتي توسط محمد بن اسماعيل بن بزيع از محمد بن الفضيل روايت نشده است؛ يعني مشابهتي ميان روايات منقول از ابوالصباح با ساير مشايخ محمد بن الفضيل وجود ندارد. به اين ترتيب، با توجه به انحصار روايات محمد بن اسماعيل بن بزيع از محمد بن الفضيل در نقل از ابوالصباح، مي‌توان اين سند را با اطمينان، سندي براي نقل کتاب ابوالصباح دانست و احتمال خلاف آن بسيار ضعيف خواهد بود.

گستردگي نقل در الكافي با داشتن اسانيد موازي در ديگر مصادر

نوع ديگري از قراين تثبيت شيخ اجازه، گستردگي نقل کليني از راوي صاحب کتاب با سندي ثابت است؛ به عنوان مثال، چنانچه أحمد بن محمد بن أبي نصر بزنطي را در نظر بگيريم، روايات منقول از وي در الکافي به طرق گوناگون، متعدد و موازي نقل شده است؛ نام وي در 658 سند از اسانيد روايات الکافي مذکور است. نمودار تعداد طرق منقول از وي بر حسب ناقل بعدي بدين ترتيب است:

نمودار دو. تعداد نقل راويان بزنطي در الکافي


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51
76

مقايسه اسناد روايات الكافي با طرق مذكور در كتب فهرست

نخستين روش براي تثبيت شيخ اجازه، استفاده از اسناد الكافي است. اين امر به دو طريق ذيل قابل انجام است.

مشابهت ادامه سند با سلسله مذكور در كتب فهرست

يكي از نكات مهم در تشخيص مشايخ اجازه، توجه به سند کليني تا شيخ اجازه محتمل است. چنانچه اين سند در الكافي شبيه به سندي باشد كه در كتب فهرست براي نقل كتاب راوي اصلي آمده، احتمال شيخ اجازه بودن فرد مورد نظر تقويت خواهد شد؛ به عنوان مثال، بررسيِ سند روايات منقول از محمد بن الفضيل از ابوالصباح در الكافي مشخص مي‌سازد كه کليني اكثريت قريب به اتفاق اين روايات را به واسطة «محمد بن يحيي العطار»، از «أحمد بن محمد بن عيسي اشعري»، از «محمد بن اسماعيل بن بزيع»، از محمد بن الفضيل نقل نموده است. صدر اين سلسله، بي‌كاستي، در كتاب الفهرست، به عنوان سلسلة مشايخ اجازه كتاب ابوالصباح از محمد بن الفضيل چنين آمده است:
840 . أبو الصباح الكناني و قال ابن عقدة: اسمه (إبراهيم بن نعيم). له كتاب. أخبرنا ابن أبي جيد، عن ابن الوليد، عن الصفار، عن أحمد بن محمد، عن محمد بن إسماعيل بن بزيع و الحسن بن علي بن فضال، عن محمد بن الفضيل، عن أبي الصباح، و رواه صفوان بن يحيى، عن أبي الصباح. ۱
مشابهت سند روايات الكافي با طريق بالا، احتمال نقل روايات را از كتاب ابوالصباح تقويت مي‌كند. البته توجه به اين نكته لازم است كه محمد بن الفضيل خود صاحب كتاب است. به اين ترتيب، اين احتمال وجود دارد كه روايات الكافي برگرفته از كتاب ابوالصباح نباشد، بلكه حاصل استماع شفاهي محمد بن الفضيل از ابوالصباح و در پي آن، درج در كتاب خود و در آخر، نقل از كتاب محمد بن الفضيل باشد. جدا از ضعيف بودن چنين احتمالي، به دليل پيش‌گفته، براي دفع آن، باز هم مي‌توان از كتب فهرست كمك گرفت؛ زيرا در صورت تحقق چنين فرضي، بايد سند نقل روايات الكافي شبيه به طريق كتاب محمد بن الفضيل باشد؛ حال، چنانچه طريق كتاب محمد بن الفضيل مغاير با طريق كتاب ابوالصباح (و در نتيجه، اسناد روايات الكافي) باشد، مي‌توان با اطمينان، نقش محمد بن الفضيل را به عنوان شيخ اجازه شناسايي نمود. با مراجعة مجدد به كتب فهرست مشخص مي‌شود كه راويان كتاب محمد بن الفضيل، علي بن الحكم ۲ و محمد بن الحسين بن أبي‌الخطاب ۳ هستند كه غير از راويان كتاب ابوالصباح از محمد بن الفضيل هستند. به اين ترتيب، مي‌توان نقش وي را با اطمينان شيخ اجازه بر شمرد.

1.. الفهرست، ص۵۲۵.

2.. همان، ص۴۱۶.

3.. رجال النجاشي، ص۳۶۷.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51
    تاريخ انتشار :
    بهار 1388
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 24470
صفحه از 171
پرینت  ارسال به