79
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51

ـ أحمد بن محمد بن عيسي الأشعري: معمولاً کليني از وي با واسطه محمد بن يحيي روايت نموده است. ۱
ـ إبراهيم بن هاشم: کليني از وي با واسطه پسرش علي بن إبراهيم روايت کرده است. ۲
ـ دو فرد فوق، به صورت توأمان. ۳
ـ محمد بن الحسين بن أبي‌الخطاب. ۴
نکته جالب توجه، آن است که احمد بن محمد بن عيسي و محمد بن الحسين بن ابي الخطاب در زمرة راويان کتاب بزنطي هستند. همچنين است ابراهيم بن هاشم که از عبارت مشيخه من لا يحضره الفقيه، روايت کتاب بزنطي توسط وي به همراه أحمد بن محمد بن عيسي برداشت مي‌شود:
و ما كان فيه، عن أحمد بن محمد بن أبي نصر البزنطي فقد رويته عن أبي و محمد بن الحسن(، عن سعد بن عبدالله و الحميري، جميعاً، عن أحمد بن محمد بن عيسي، عن أحمد بن محمد بن أبي نصر البزنطي، و رويته عن أبي و محمد بن علي ماجيلوية(، عن علي بن أبراهيم، عن أبيه، عن أحمد بن محمد بن أبي نصر البزنطي. ۵
واضح است كه اين طريق صدوق به معناي نقل از كتب بزنطي است؛ زيرا امكان نقل سماعي متفق از چند طريق موازي غير محتمل است.
اين تكثر طرق نقل از راوي اصلي، در كنار در دسترس بودن كتاب‌هاي او، نشانگر آن است كه اين طرق گوناگون، در حقيقت، طرق دسترسي كليني به كتابِ راوي اصلي است، نه نقل از كتاب سهل بن زياد يا نقل سماعي از وي.

وجود طرق موازي براي روايات الكافي در ديگر مصادر

ديگر مطلب مهم در اين باره، وجود طرق موازي براي اسناد روايات نقل شده از راوي اصلي در الكافي به واسطة شيخ اجازه محتمل است. منظور از طرق موازي، درج همين روايات در ديگر آثار حديثي از طريق واسطه‌هايي ديگر است. در مثال مورد بحث ـ كه نقل سهل بن زياد از بزنطي است ـ مي‌توان روايات مذكور در الكافي را در ديگر آثار جستجو نمود.
براي آزمودن اين مطلب ـ كه آيا روايات الكافي به شکل اجازه از بزنطي نقل شده است يا نقل سماعي ـ مي‌توان روايات سهل بن زياد را از بزنطي در الكافي در ديگر آثار، بويژه آثار صدوق جستجو نمود. اين جستجو در موارد ذيل نتيجه داده است.

1.. الکافي، ج۳، ص۴۲، ج۴، ص۵۵، ۲۳۸، ۲۶۰، ۲۷۳، ۳۱۳، ۳۶۹، ۳۸۱، ۳۸۹، ۴۰۰، ۵۰۶، ۵۰۷، ۵۲۴، ج۵، ص۱۸۸، ۲۳۰، ۲۳۴، ۲۳۹، ۲۶۴، ۲۶۵، ۲۷۶، ۴۱۳، ۴۲۶، ۴۲۷، ۴۳۴، ج۶، ص۷۰، ۲۱۹، ۵۴۸، ج۷، ص۴۴۷.

2.. همان، ج۳، ص۶۱، ج۵، ص۴۱۳، ۴۱۴، ۴۳۰، ۴۴۰، ۴۵۸، ۴۶۴، ج۶، ص۵۷، ۷۳، ۸۳، ۹۹، ۱۰۵، ۱۰۹، ۱۵۰ ، ۱۶۲، ۱۶۴، ۲۰۸، ۲۴۲، ۵۰۶، ۵۴۸.

3.. همان، ج۳، ص۲۷، ج۶، ص۶۷، ۲۰۴، ۲۲۹، ج۷، ص۸۳.

4.. همان، ج۴، ص۴۷۱.

5.. شرح مشيخة الفقيه، ص۳۷۰، بويژه که ابراهيم بن هاشم نخستين ناشر روايات کوفيان در قم بوده (رجال النجاشي، ص۱۶) و بزنطي نيز در زمرة کوفيان است.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51
78

ملاحظه مي‌شود که بيشتر روايات وي در الکافي به واسطه چند نفر خاص نقل شده است. اين امر، خود احتمال نقل به شکل اجازه از بزنطي را تقويت مي‌کند. با مراجعه به کتب فهرست، نام أحمد بن محمد بن عيسي أشعري ۱ و محمد بن حسين بن أبي الخطاب ۲ به عنوان روات کتاب‌هاي بزنطي به دست مي‌آيند. هر چند در کتب فهرست بر کثرت طرق کتاب‌هاي بزنطي اشارت رفته است، ۳ اما نامي از سهل بن زياد وجود ندارد. اين امر، با توجه به تضعيف وي، ۴ اهميت مضاعفي مي‌يابد؛ زيرا چنانچه سهل بن زياد شيخ اجازه در نقل از بزنطي به شمار آيد، با توجه به وجود طرق موازي و تعدد طرق کتاب‌هاي وي، در عمل، تضعيفي متوجه اسناد روايات نقل شده توسط وي نخواهد بود.
براي روشن شدن وضعيت سهل در روايات منقول از بزنطي مطالب ذيل قابل توجه است:

عدم نقل اسناد موازي توسط كليني با وجود طريق موازي

با توجه به دسترسي احتمالي كليني به مصادر و منابع مختلف، با طرق اجازه متعدد، در بسياري از اسناد روايات الكافي طرق گوناگوني به يك راوي وجود دارد؛ از جمله، موارد جالب توجه ادغام اين طرق در برخي اسناد است كه بيانگر دسترسي‌هاي موازي و متعدد به راوي مورد نظر است. اما متأسفانه مرحوم كليني در تمامي موارد اين ادغام را انجام نداده و شايد به جهت اختصار، در پاره‌اي موارد تنها به ذكر يك طريق اكتفا نموده است؛ به عنوان نمونه، در روايتي سند ذيل نقل شده است ۵ :
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ و عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ عَبْدِالْكَرِيمِ، عَنِ الْحـَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدالله(.
اما همين روايت در جاي ديگري تنها به واسطه سهل بن زياد نقل شده است ۶ :
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ، عَنْ عَبْدِالْكَرِيمِ، عَنِ الْحـَلَبِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّـهِ ( ... .
اين امر، احتمال وجود اسناد موازي را در ساير روايات سهل بن زياد نيز تقويت مي‌كند؛ چنانچه در بسياري موارد اين امر در اسناد الكافي بازتاب يافته است.

اشتراک نقل شيخ اجازه محتمل از راوي اصلي با روات کتب بزنطي در پاره‌اي از اسناد الکافي

در مثال مورد بحث، در برخي اسناد، در کنار سهل بن زياد به عنوان راوي بزنطي، نام ديگر روات نيز آمده است. به اين ترتيب، دو يا سه راوي به صورت توأمان از بزنطي نقل روايت نموده‌اند؛ به عنوان نمونه موارد ذيل:

1.. الفهرست، ص۵۰.

2.. همان، ص۵۰؛ رجال النجاشي، ص۷۵.

3.. همان، ص۲۲۸؛ رجال النجاشي، ص۱۸۵.

4.. الکافي، ج۶، ص۱۶۴.

5.. همان، ج۷، ص۲۱۲.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 51
    تاريخ انتشار :
    بهار 1388
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 24451
صفحه از 171
پرینت  ارسال به