اصلي كتب جوامع، يعني «تبويب بر اساس موضوعات فقهي» را دارا بود. از اين رو، اين گونه كتب نيز در زمره جوامع محسوب گرديد.
يكي از دلايلي كه به ما اجازه مي دهد تا «كتب ثلاثين» را از جمله كتب جوامع برشماريم، تبويب كتاب الكافي است كه به تقليد از «كتب ثلاثين» پيشين، نظير كتاب حسين بن سعيد، در سي كتاب، تنظيم شده است. شيخ طوسي در توصيف شيخ كليني مي نويسد:
له كتب منها: الكافي يشتمل علي ثلاثين كتابا أوّله كتاب العقل و فضل العلم، و كتاب التوحيد، و كتاب الحجّة... و كتاب الروضة آخر كتاب الكافي. ۱
پيشينه پژوهش
پيش از اين پژوهش، سلسله مقالاتي با عنوان «تحقيق درباره كتاب الكافي» به خامه آية الله محمّد واعظ زاده خراساني در ماهنامه نامه آستان قدس به چاپ رسيده است. ۲ در آن مقاله هاي پياپي، شماري چند از جوامعي كه پيش از الكافي، به رشته تأليف در آمده اند، معرفي شده است. اين پژوهش، با الهام از آن نوشتار و براي تكميل و توسعه آن، انجام شده است.
معناي جامع
پيش از معرّفي جامع نويسانِ پيش از كليني، از باب مقدّمه، لازم است كه معناي «جامع» را در لغت و اصطلاح بازگوييم.
يك. جامع در لغت
جامع در زبان عربي، بر مفاهيمي كه در آنها جامعيت و احاطه اي وجود دارد، اطلاق مي شود. مسجدي را كه در آن، نماز جمعه برپا مي گردد، از لحاظ گردآمدن شمار بيشتري از مردم در آن، «المسجد الجامع» مي خوانند. سخني را كه لفظ آن، اندك و معنايش بسيار باشد، «الكلام الجامع»، «جوامع الكلم» و «كلمه جامعه» مي گويند. روز جمعه را هم ـ كه هنگام اجتماع مردم است ـ ، «اليوم الجامع» مي گويند. به ديگ بزرگ هم «قِدرٌ جامعه» گويند.غُلّ (بند و زنجير آهنين) را هم «الجامعه» خوانند؛ زيرا دستان زنداني را به گردنش مي بندد ۳ و به تازگي دانشگاه را هم از آن جهت كه رشته هاي گوناگون دانش را در بر مي گيرد «جامعه» ناميده اند. ۴
