استمداد از خداوند متعال برای شناخت خدا

دعا ، در رساندن سالك به مقصد ، هم طريقيت دارد و هم موضوعيت . طريقيت دارد ، چون مايه توفيق يافتن انسان براى انجام دادن ساير برنامه هاى سلوك است ، و موضوعيت دارد ، چون خود ، مغز عبادت است .[۱]

حتّى مى توان گفت كه اگر دعا با شرايط آن انجام شود ، يكى از نزديك ترين راه ها و شايد نزديك ترين راه براى رسيدن به مقصد است ؛ چنان كه خداوند متعال مى فرمايد :

«وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِى وَلْيُؤْمِنُواْ بِى لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ.[۲]

و چون بندگانم از تو درباره من پرسيدند ، [به آنان بگو كه] «من نزديكم و نداى دعا كننده را چون مرا بخواند ، پاسخ مى دهم». پس [ بندگانم] دعوتم را بپذيرند و به من ايمان آورند ، شايد كه راه يابند»  .

از اين رو ، انبيا و اولياى خدا ، براى دعا و مناجات با خدا اهمّيت ويژه اى قائل بودند و بيش از ديگران ، از خداوند متعال استمداد مى كردند . امام باقر عليه السلام در تفسير آيه شريف :  «إِنَّ إِبْرَ هِيمَ لَأَوَّ هٌ حَلِيمٌ ؛ بى گمان ، ابراهيم ، اَوّاه و بردبار بود»  ، مى فرمايد :

الأوّاهُ هُوَ الدَّعّاءُ .[۳]

اَوّاه ، يعنى بسيار دعا كننده.

و نيز امام صادق عليه السلام در مورد جدّش امام على عليه السلام روايت كرده است :

كانَ أميرُالمُؤمِنينَ عليه السلام رَجُلاً دَعّاءً .[۴]

امير مؤمنان ، انسانى پُردعا بود.

در مورد اين دستور ، دو نكته ، حائز اهميّت است :

الف ـ نيايش در كنار تلاش

نكته اوّل ، اين كه دعا در كنار تلاش و به كارگيرىِ همه توان براى انجام دادن ساير دستورهايى كه بدان اشاره شد ، ثمر مى دهد ؛ بلكه بدون مجاهدت ، حقيقت دعا تحقّق پيدا نمى كند . لذا امام رضا عليه السلام ضمن حديثى تأكيد مى فرمايد :

مَن سَأَلَ اللّهَ التَّوفيقَ و لَم يَجتَهِد فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ .[۵]

هر كه از خدا توفيق جويد ، ولى تلاش نورزد ، خود را مسخره كرده است.

ب ـ مهم ترين شرايط دعا

استجابت دعا ، شرايطى دارد كه در روايات اسلامى ، به تفصيل ذكر شده اند ؛ امّا مهم ترينِ آنها ، اخلاص ، مطابقت قلب و زبان و بويژه انقطاع (قطع اميد) از اسباب و توجّه كامل به حق تعالى است ؛ بلكه شرايط ديگر ، در واقع ، مقدّمه تحقّق اين حالت براى نيايشگر است ، چنان كه نقل شده است كه پيامبر خدا ، در پاسخ كسى كه اسم اعظم خدا را مى جُست تا دعايش اجابت شود ، فرمود :

كُلُّ اسمٍ مِن أَسماءِ اللّهِ ، فَفَرِّغ قَلبَكَ عَن كُلِّ ما سِواهُ وَادعُهُ بِأَىِّ اسمٍ شِئتَ .[۶]

هر نامى از نام هاى خداوند ، اعظم است . پس دلت را از غير او خالى بدار و او را با هرنامى كه خواستى، صدا بزن.

بهترين عامل انقطاع از غير خدا ، عشق و محبّت اوست . كيمياى محبّت ، چنان سالك را به خدا جذب مى كند كه پيوند جانش را از هر چه جز اوست ، مى بُرَد و هر چه محبّت بيشتر گردد ، حالت انقطاع از غير و اتّصال به معدن عظمت ، افزون تر مى گردد .