صافی در شرح کافی

این اثر، شرح فارسی مفصّلی در دوازده جلد (۳۴ جزء) است که پس از نوشتن مقداری از شرح عربی موسوم به الشافی، طی بیست سال تدوین شده.

این اثر، شرح فارسی مفصّلی در دوازده جلد (۳۴ جزء) است که پس از نوشتن مقداری از شرح عربی موسوم به الشافی، طی بیست سال تدوین شده و شارح، آن را به شاه عباس دوم صفوی تقدیم کرده است. شارح (م ۱۰۸۹ ق)، متن روایت ها را به عربی به عنوان اصل آورده و سپس به فارسی شرح می نماید و در ضمن شرح به خصوصیات لغوی الفاظ و ضبط و اعراب آنها نیز می پردازد. تألیف این شرح در سال ۱۰۶۴ق، در محله دیلمه قزوین شروع شده و در سال ۱۰۸۴ ق به پایان رسیده است. چاپ سنگی این کتاب که در لکهنو به سال ۱۳۲۳ق منتشر شده به همین عنوان، نامگذاری شده است؛ هر چند در برخی از نسخه های این شرح، با عنوان صافی گنجینه شاهی یا مطلق گنجینه شاهی از آن نام برده اند. مؤلّف در ابتدای شرح «کتاب الوصایا» از بخش فروع، تصریح کرده که نام این شرح را صافی شرح کافی نام نهاده است.

رویکرد مشی قزوینی در صافی و شافی بیشتر عنایت به اخبار و روایات و بهره گیری از مباحث ادبی و لغوی است و در شرح فارسی خود نسبت به شافی در سطح ساده تری صحبت کرده و به دشواری های کلمات کم تر توجه کرده است. از جمله آرای اختصاصی ملاخلیل و آنچه به او نسبت داده شده است، می توان به امکان تخلف معلول از علت تامه، امکان ترجیح بلامرجح، ثبوت معدومات، ردّ تجرد نفس ناطقه و مراتب چهارگانه آن، ردّ قدیم زمانی بودن عالم، عدم انتاج شکل اوّل قیاس، انکار کرویت زمین و وجوب عمل به علم (نه گمان) در مسائل فرعی فقهی در زمان غیبت و ... اشاره کرد. وی به تمام موارد فوق در جای جای صافی و شافی تصریح نموده است. این شرح از آغاز اصول الکافی تا پایان روضه است، ولی آنچه در کنگره بزرگداشت کلینی به چاپ رسیده، فعلاً دو جلد از آن است.

این کتاب با همکاری گروه احیا و تصحیح متون به انجام رسیده است.

درآمد

گرچه در شرح كافى كتاب هاى متعددى به رشته تحرير درآمده و عالمان متعددى به شرح كل كافى و يا بخشى از آن دست زده اند و آثار متعددى را خلق كرده اند. اما دو ويژگى «صافى» را از ساير شروح ممتاز ساخته است:

اول: آن كه «صافى» اولين و يا به تعبير دقيق تر: تنها اثرى است كه به زبان فارسى به شرح احاديث كافى پرداخته است. و ما تاكنون اثر ديگرى به زبان فارسى در شرح كافى نيافته ايم، گرچه چندين ترجمه از بخش اصول و هم چنين چند ترجمه از بخش روضه كافى وجود دارد.

دوم: ويژگى ديگرى كه «صافى» را ممتاز ساخته، آن است كه شارح در اين اثر به شرح اصول و روضه كافى اكتفا نكرده، بلكه تمام سه بخش كافى را كه شامل اصول، فروع و روضه كافى است، شرح نموده است. لازم به ذكر است اكثر شرح ها، حاشيه ها و تعليقه هاى كافى به بررسى بخش اصول كافى پرداخته اند و بخشى از آنها حتى تمام اصول كافى را نيز دربر نمى گيرد. و تنها يك يا چند كتاب از اصول كافى را شامل است. و يا تنها به روضه كافى پرداخته اند و يا بخشى از فروع كافى را شرح كرده اند. و غير از «صافى» تنها يك شرح كامل بر كافى وجود دارد كه آن هم «مرآة العقول» علّامه محمّد باقر مجلسى است. و اين مسأله، خود اهميت «صافى» را دو چندان مى كند.

و دقيقا به جهت همين دو ويژگى است كه «صافى» يكى از پُر نسخه ترين آثار در زمينه شرح حديث است و حتى تعداد نسخه هاى خطى آن از مرآة العقول نيز به مراتب بيشتر است. تاكنون قريب به پانصد دست نويس از آن در ايران شناسايى شده است كه در بين آن نسخه هاى سلطنتى و تزيينى بسيارى نيز وجود دارد، در حالى كه از مرآة العقول حداكثر ۷۰ نسخه خطى در ايران شناسايى شده است.

ما در اين مقال در ۱۱ فصل به بررسى زندگى، افكار و آثار مؤلف و هم چنين به بررسى نسخه هاى خطى صافى و تحريرهاى مختلف آن و هم چنين به روش تصحيح اين اثر خواهيم پرداخت:...

۱۱. صافى در شرح كافى

تسميه اين شرح به نام «صافى» هر چند كه در طليعه گفتار مصنّف در جزء اوّل آن، چندان صريح و واضح نمى باشد، لكن در ابتداى شرح قسم فروع از كافى، مصنّف به اين عنوان تصريح كرده و از اين شرح به عنوان «صافى شرح كافى» ياد نموده است.

مرحوم آقا بزرگ تهرانى نيز در سه موضع از الذريعة، از اين شرح به نام «صافى» نام برده و به ترجمه آن پرداخته است.[۱]و همچنين در ساير كتاب هاى تراجم و فهارس نيز به همين عنوان، نام برده شده است؛[۲]و به همين دليل بوده كه در چاپ حجرى اين كتاب هم كه در لكهنو سال ۱۳۲۳ منتشر شده، به همين عنوان، نامگذارى شده است، هر چند كه در برخى از نسخه هاى اين شرح، با عنوان «صافى گنجينه شاهى» يا مطلق «گنجينه شاهى» از آن نام برده اند، كه از آن جمله است نسخه موجود در مدرسه گلپايگانى به شماره (۸۶/۲۶) كه به خطّ برادر مؤلّف جعفر بن غازى مى باشد؛ وى در پايان نسخه از اين شرح به عنوان «گنجينه شاهى» ياد كرده است و گويا منشأ اشتباه وى، تعبير مصنّف در ابتداى جزء اوّل اين شرح بوده كه خطبه خود را با عبارت «فتح صافى گنجينه شاهى شرح كافى...» شروع كرده است.

به هر حال، خود مؤلّف در ابتداى شرح كتاب الوصايا از قسم فروع، تصريح نموده كه نام اين شرح را «صافى شرح كافى» نهاده و هرگونه ترديد و شبهه را در اين خصوص، زائل نموده است. بر اين شرح، حاشيه اى توسّط برادر شارح، مولى محمّد باقر بن غازى قزوينى نگاشته شده است كه صاحب ذريعه و صاحب كتاب أعيان الشيعه از آن ياد كرده اند.[۳]

۱/۱۱. مخطوطات مهمّ صافى

...

شيوه تحقيق

با توجه به وجود تحريرهاى مختلف، پس از شناسايى تحرير نهايى و صحيح تر، به ناچار تنها نسخه اى را كه به صورت مستمرّ و كامل به آن اعتماد نموديم، نسخه شماره (۲۰۷۱) مسجد اعظم است، و اصل را بر آن قرار داديم و تنها در مواردى كه قرائت نسخه مشكل بود و يا احساس خلل و مشكلى در متن نموديم به نسخه هاى ديگر مراجعه شد و در برخى از موارد به اختلاف نسخه ها در هامش كتاب اشاره كرديم.

البتّه اين نسخه، با وجود برخوردارى از خطّ خوب و خوانا، در چند مورد، افتادگى دارد كه ما در اين موارد، از نسخه تحرير سوم، آن را تكميل نموده ايم و در هامش كتاب نيز به آن تذكّر داده ايم.

لازم به ذكر است، چون نثر صافى مربوط به قرن يازدهم هجرى است و بلكه در مقايسه با فارسى آن زمان نيز، از اغلاق و ابهام و سنگينى بيشترى برخوردار است، در ويرايش و علامت گذارى آن سعى فراوان شد تا با گذاشتن علامت ويرايشى و اعراب گذارى، فهم مطلب براى خوانندگان آسان شود و به اين جهت برخى از عبارت هاى مؤلّف مكرر مورد مطالعه قرار گرفت و براى يافتن متن آسان تر، به نسخه هاى ديگر مراجعه شد تا حتّى الامكان، متن ارائه شده از اشكال كمترى برخوردار باشد.

تخريج احاديث و نقل قول ها، مقابله احاديثِ كافى در اين اثر با كافىِ مطبوع و گزارش اختلاف هاى موجود بين متن كافى در صافى و متن آن در كافى مطبوع و توضيح برخى از عبارات مشكل مؤلّف به اختصار در پانوشت و برخى ديگر از كارهاى فنى و شكلى، از ديگر زحماتى است كه در تصحيح اين اثر به انجام رسيده است.

در پايان تذكر دو نكته ضرورى است:

۱. همچنان كه در گذشته يادآور شديم، ملاخليل، نماينده افكار و انديشه هايى است كه بطلان برخى از آنها واضح است. وى در صافى، همچون ساير آثارش، گاه به تندى با مجتهدان و فلاسفه برخورد كرده و قلمش از انصاف خارج شده و نسبت هاى ناروايى به آنها مى دهد. به يقين چاپ اين اثر به معناى دفاع از اين گونه سخنان و افكار نيست، بلكه تنها به نمايش گذاشتن انديشه هاى شخصيتى است كه در عصر خود، تأثيرگذار بوده و همواره آراء او مورد نقد و بررسى انديشمندان و عالمان ديگر بوده و هست.

۲. ملا خليل به شرح تمام كافى پرداخته است و ما اكنون به عنوان نمونه، به چاپ بخشى از شرح اصول كافى اقدام كرده تا در زمانى ديگر به تصحيح و چاپ ادامه آن بپردازيم و طبق برآورد ابتدايى، چاپ تمام صافى افزون بر ۳۰ جلد خواهد شد.

به پايان رسيدن تصحيح اين بخش از صافى مرهون تلاش جمعى است كه با ذكر اسامى آنها، از زحمات آنان تقدير مى شود: از حجة الاسلام جناب آقاى رضا قبادلو به جهت ويرايش جلد اول، و از محقق گرام جناب آقاى حميد احمدى جلفايى به جهت ويرايش جلد دوم، و از فاضل ارجمند جناب آقاى محمدهادى خالقى به جهت نظارت بر ويرايش كتاب، و از محقق پرتلاش حجة الاسلام على صدرايى به جهت فراهم آوردن مطالبى در زندگى مؤلف. و هم چنين از انديشمند مخلص جناب آقاى ابوالفضل عرب زاده مدير محترم كتابخانه آية اللّه گلپايگانى به جهت در اختيار قرار گذاشتن چند نسخه خطى از صافى. از خداوند منّان مزيد توفيق همگان را خواستاريم.

[۱]ر.ك: الذريعة، ج ۶، ص ۱۴۵؛ و ج ۱۴، ص ۲۷؛ و ج ۱۵، ص ۴، ش ۱۷.

[۲]ر.ك: أعيان الشيعة، ج ۶، ص ۳۵۶؛ كشف الحجب والأستار، ص ۳۴۸، ش ۱۹۴۲.

[۳]ر.ك: الذريعة، ج ۶، ص ۷۸، ش ۴۰۴؛ أعيان الشيعة، ج ۶، ص ۳۵۶.