عقل در لغت و حدیث

واژه «عقل» در لغت

واژه «عقل» در زبان عرب ، به معناى نگه داشتن ، باز داشتن و حبس كردن است ، همانند بستن شتر با عقال .[۱]همان گونه كه عقال ، شتر را از حركت بى جا باز مى دارد ، نيرويى در جان انسان به نام «عقل» وجود دارد كه او را از نادانى و لغزش در انديشه و عمل ، باز مى دارد . از اين رو ، پيامبر گرامى اسلام مى فرمايد :

العَقلُ عِقالٌ مِنَ الجَهلِ .[۲]خرد، بازدارنده از نادانى است .

واژه «عقل» در احاديث اسلامى

محدّث بزرگوار ، شيخ حرّ عاملى رحمه الله ، در انتهاى باب «وجوب طاعة العقل و مخالفة الجهل (لزوم پيروى از عقل و نافرمانى از نادانى)» درباره معانى عقل ، چنين مى گويد :

عقل ، در سخن انديشمندان و حكيمان، معانى بسيار دارد[۳]و با جستجو در احاديث، سه معنا برايش به دست مى آيد:

۱ . نيرويى كه بِدان ، خوبى ها و بدى ها و تفاوت ها و زمينه هاى آنها ، شناخته مى شوند ، و اين، معيار تكليف شرعى است .

۲ . ملكه اى كه به انتخاب خوبى ها و پرهيز از بدى ها فرا مى خواند .

۳ . تعقّل و دانستن ، كه در برابر جهل (نادانى) قرار مى گيرد ، نه در برابر ديوانگى .

بيشترين استعمال «عقل» در احاديث، معناى دوم و سوم اند .[۴]با تتبّع و تأمّل در مواردى كه كلمه «عقل» و كلماتِ هم خانواده آن در متون اسلامى به كار رفته است ، معلوم مى شود كه اين كلمه ، گاه درباره منشأ ادراكات انسان و گاه ، درباره نتيجه ادراكات او به كار رفته است ، كه در هر يك از اين دو نيز كاربردهاى مختلفى دارد .