كاربردهاى «عقل» به عنوان منشأ ادراكات انسان

۱ . منشأ تمام معارف انسانى

احاديثى كه حقيقت عقل را به نور ، تفسير مى كنند[۱]و يا مبدأ پيدايش عقل را نور مى دانند[۲]و يا عقل را هديه الهى و اصل انسان مى دانند ،[۳]اشاره به اين معنا دارند .

طبق اين احاديث ، انسان در ژرفاى هستى خود ، از نيرويى نورانى برخوردار است كه حيات روح او محسوب مى شود . اگر اين نيرو پرورش يابد ، انسان در پرتو آن مى تواند حقايق هستى را درك كند و حقايق محسوس را از نامحسوس ، حق را از باطل ، خير را از شر ، و نيك را از بد ، تشخيص دهد .

اگر اين نيروى نورانى و اين شعور مرموز و پيچيده تقويت شود ، انسان از ادراكاتى فوق تصوّر ، برخوردار مى گردد و مى تواند با ديده غيبى ، در جهان غيب سير كند و اين چنين غيب براى او مبدّل به شهود مى گردد[۴]كه از اين مرتبه از عقل ، در متون اسلامى به «يقين» تعبير مى شود .

۲ . منشأ تفكّر

كاربرد ديگر «عقل» در متون اسلامى ، به عنوان منشأ فكر است . در اين كاربرد ، عقل به عنوان منشأ «الفطنة (زيركى)» و «الفهم (دانستن)» و «الحفظ (نگهدارى)»[۵]تعريف مى شود و جايگاه آن ، «دِماغ (مغز)» معرّفى مى گردد .[۶]آيات و احاديثى كه بر تعقّل و تفكّر تأكيد مى كنند ، همچنين احاديثى كه عقل تجربى و عقل تعلّمى را در كنار عقل طبعى و عقل موهبتى مطرح مى نمايند ، نمونه هايى از استعمال واژه «عقل» در منشأ تفكّرند .

۳ . منشأ وجدان اخلاقى

وجدان اخلاقى ، نيرويى در متن وجود انسان است كه او را به ارزش هاى اخلاقى دعوت مى كند و از ضدّ ارزش ها باز مى دارد . به عبارت ديگر ، احساس جاذبه فطرى نسبت به ارزش هاى اخلاقى و احساس نفرت طبيعى نسبت به ضدّ ارزش ها ، وجدان اخلاقى ناميده مى شود .

اگر انسان ، خود را از همه عقايد و رسوم و آداب مذهبى و اجتماعى جدا فرض كند و مفهوم عدل و ظلم ، خير و شر ، صدق و كذب ، وفا به عهد و عهدشكنى را تصوّر نمايد ، فطرت او داورى مى كند كه عدل ، خير ، صدق و وفا به عهد ، زيبا ، و ظلم ، شر ، كذب و عهدشكنى ، زشت اند .

احساس جاذبه نسبت به ارزش ها و نفرت نسبت به ضدّ ارزش ها ، از نظر قرآن كريم ، الهام الهى است :

«وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّلـهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَلـهَا .[۷]سوگند به نفْس و آن كس كه آن را درست كرد [و] سپس پليدكارى و پرهيزگارى اش را به آن، الهام كرد»  .

اين احساس و الهام ، اساسى ترين بخش هديه معرفتى خداوند متعال به انسان است . در متون اسلامى ، مبدأ اين شعور مرموز كه احساس ارزش هاى اخلاقى را در انسان به وجود مى آورد ، «عقل» ناميده مى شود . از اين رو ، همه ارزش هاى اخلاقى ، جنود عقل ،[۸]و همه ضدّ ارزش ها ، جنود جهل شمرده مى شوند .

توجّه به يك نكته

در برخى از كتب فلسفى ، درباره تفسير «عقل» ، سخنى به امام على عليه السلام نسبت داده شده كه منطبق با يكى از معانى «عقل» در فلسفه است . متن سخن ، اين است :

العَقلُ جَوهرٌ دَرّاكٌ، مُحيطٌ بِالأَشياءِ مِن جَميعِ جِهاتِها، عارِفٌ بِالشَّى ءِ قَبلَ كَونِهِ فَهُوَ عِلَّةُ المَوجوداتِ و نِهايَةُ المَطالِبِ .[۹]خرد، گوهرى درك كننده است كه بر حقايق از همه جهت، احاطه دارد و اشيا را قبل از آفرينش مى شناسد . اين گوهر، علّت موجودات و پايان خواسته هاست .

گفتنى است كه با همه تفحّصى كه در منابع حديثى در اين زمينه انجام گرفت ، مصدرى براى آن ، يافت نشد .