حسين بن روح‏ نوبختی

ابوالقاسم حسين بن روح نوبختى، سومين نايب خاص امام مهدى عليه السلام است كه در حدود سال ۳۰۵ق به اين سِمَت منصوب گرديده است. او فردى دانشمند و متّقى از خاندان بزرگ و دانشور نوبختيان بود و با بزرگان آن طايفه، آمد و شد داشت.

در دوران نيابت محمّد بن عثمان، حسين بن روح، يكى از دستياران ده نفره او در بغداد بود. در سال‏هاى پايانى عمر محمّد بن عثمان، برخى از امور مالى به وى موكول شده بود. در هنگام مرگ محمّد بن عثمان و با وجود حضور برخى از افراد سرشناس همچون ابوسهل نوبختى و جعفر بن احمد بن متيل، حسين بن روح از طرف امام مهدى عليه السلام به اين سِمَت منصوب شد و نيابت او مورد پذيرش عالمان شيعى و پيروان اهل بيت عليهم السلام قرار گرفت.[۱]متن سخن محمّد بن عثمان در معرّفى حسين بن روح چنين است :

همين ابو القاسم، حسين بن روح بن ابى بحر نوبختى، جانشين من و سفير ميان شما و صاحب الأمر و وكيل او خواهد بود. او مورد اعتماد و امين است. پس در كارهايتان به او مراجعه و در امور مهمّتان به او تكيه كنيد كه من به اين ، فرمان يافته‏ام و آن را رساندم.[۲]

ستايش امام مهدى عليه السلام از حسين بن روح كه به عنوان برترين ستايش نسبت به او محسوب مى‏شود، اين گونه است :

او را مى‏شناسيم. خداوند ، نيكى و رضوانش را به او بنماياند و توفيق و سعادت را نصيبش سازد! ما از نامه‏اش آگاه شديم و او در آنچه متصدّىِ آن است، مورد اعتماد ماست . او نزد ما منزلت و جايگاهى دارد كه خشنودش مى‏كند . خداوند بر احسان كردنْ به او بيفزايد ![۳]

وى در كتاب‏هاى كلامى و رجالى، بسيار ستايش شده است .[۴]حتّى منابع اهل سنّت نيز به جلالت و بزرگى او اذعان دارند.[۵]

شخصيت علمى‏

حسين بن روح را مفتىِ شيعيان معرفى كرده‏اند[۶]كه نشانگر جايگاه علمى اوست. او كتابى با عنوان التأديب نيز نگاشته است. گفتنى است كه حسين بن روح، كتابى را با عنوان كتاب التأديب بر عالمان قم عرضه كرده و نظر آنان را نسبت به آن جويا شده است. آنان نيز تمام كتاب را به جز يك مورد، تأييد كرده‏اند.[۷]برخى اين كتاب را كتابى بجز كتاب التأديب حسين بن روح برشمرده‏اند.[۸]در هر صورت ، نكته مهم، استفاده از شيوه عالمانه و مقبول در عرضه سخن و كتاب بر عالمان دين و نهادينه ساختن مراجعه به عالمان از اين عرضه معلوم مى‏شود ؛ خواه كتاب التأديب نگاشته حسين بن روح باشد يا كتاب ديگرى باشد .

حوادث دوران نيابت‏

سال‏هاى آغازين نيابت حسين بن روح به آرامش سپرى شد بويژه تا زمانى كه خاندان آل فرات ، وزارت عبّاسيان را در اختيار داشتند. در سال ۳۱۲ق و در پى كنار نهاده شده آل فرات و دستگيرى و زندانى شدن آنها به اتّهام همكارى با قرامطه،[۹]حوادثى پديد آمد كه به اختفا و سپس حبس حسين بن روح انجاميد.[۱۰]او در سال‏هاى ۳۱۲ تا ۳۱۷ق درزندان به سر برد. در اين زمان، يكى از نزديك‏ترين افراد به او يعنى محمّد بن على شلمغانى، منحرف شد و براى خود، ادّعاى نيابت كرد و نيابت حسين بن روح را انكار نمود.[۱۱]

انحراف شلمغانى بويژه در ايّام حبس حسين بن روح، از مهم‏ترين حوادث در سازمان وكالت بوده است.[۱۲]در سال ۳۱۷ق، پس از كودتاى سپاهيان عليه مقتدر عبّاسى ، خليفه به زندان افتاد و زندانيان پيشين آزاد شدند .[۱۳]پس از آزادى حسين بن روح از زندان و قدرت گرفتن برخى از افراد خاندان نوبختى در دربار عبّاسى و سپاه ،[۱۴]او اقتدار و موقعيت پيشين خود را به دست آورد .

حسين بن روح، به تصريح موافقان و مخالفان ، از مهم‏ترين و عاقل‏ترين افراد دوره خويش بود و در ميان مردم و حتّى دربار خلافت ، عزّت و احترام ويژه داشت .[۱۵]

رفتار حسين بن روح بويژه در ارتباط با باورهاى عمومى اهل سنّت، بسيار محتاطانه بود. او دربان خويش را به سبب لعن كردن معاويه، از كار بركنار نمود[۱۶]و با اهل سنّت به آرامى و تساهل برخورد مى‏كرد.[۱۷]اين شيوه، سبب شد كه او اقتدار و وجاهت لازم براى راهبرىِ نظام شيعى را در ميان حكومت و اهل سنّت به دست آورد.

وفات‏

حسين بن روح نوبختى، پس از ۲۱ سال نيابت خاصّ امام مهدى عليه السلام در شعبان سال ۳۲۶ق رحلت كرد و در مقبره نوبختيان به خاك سپرده شد.[۱۸]او قبل از مرگ خويش على بن محمّد سمرى را به امر امام مهدى عليه السلام به عنوان نايب چهارم ايشان معرفى كرد.