معرفى گروه
گروه دانشنامه نگاری پرسابقهترین، پردامنهترین و طبعا" پردستاوردترین گروه پژوهشى در پژوهشکده علوم و معارف حدیث است. این گروه از پنج واحد پژوهشى و دو واحد خدمات پژوهشى تشکیل یافته است، که به ترتیب عبارت اند از: واحد تفسیر، واحد کلام و عقاید، واحد فقه و حقوق، واحد تاریخ و سیره، واحد دانشنامهنگارى، واحد مصدریابى، و واحد ویرایش. این گروه در مجموع از همکارى بالغ بر سى نفر پژوهشگر و پژوهشیار برخوردار است. البته میزان همکارى این همکاران متفاوت است؛ برخى در حد مشاورههاى علمى و احیانا" اجراى پارهاى از طرحهاى پژوهشى به صورت موردى، و شمارى دیگر به صورت پارهوقت، و افراد معدودی نیز تمام وقت با این گروه همکارى مىکنند.
رسالتى که براى این گروه پژوهشى تعریف شده است، به انجامرسانى تألیفات موضوعى برگرفته از آموزههاى قرآنى و حدیثى است. پیداست که چنین تألیفاتى نخستین بار نیست که تولید مىشود؛ اما آنچه پژوهشهاى گروه دانشنامه نگاری را از هم قطارانش متمایز مىکند، مجموعه نکاتى است که اشاره به همه آنها و سپس پرداختن و تبیین هر یک، فرصتى درخور مىطلبد؛ هر چند مىتوان از سه نکته زیر به مثابه مهمترین وجه تمایز آثار گروه یاد کرد:
1. گستردگى کم نظیر دامنه تتبع و جستجو، در مقایسه با سایر پژوهشهاى حدیثى؛
2. پالایش پر دقت یافتهها با تکیه بر محکمات قرآنى و حدیثى، و نیز احکام عقلى و یافتههاى مسلّم علمى؛ 3. چینش و نظامبخشى بىبدیل در قیاس با دیگر مجموعههاى روایى که تاکنون تألیف شدهاند.
نکته دیگر که در اینجا شایان یادآورى است، نام گروه است. «موسوعه» واژهاى عربى است که امروزه نسبتا" پرکاربرد است و درباره آثار و تألیفاتى به کار مىرود که در زمینههاى ویژه، به صورت جامع و فراگیر وارد بررسى و پژوهش مىشوند؛ به عنوان مثال «موسوعة الاسئلة العقائدیه» از جدیدترین آثارى است که به سبب پوشش دادن گستره وسیعى از پرسشها و شبهات اعتقادى و پاسخگویى به آنها، نام «موسوعه» بر آن نهاده شده است.
بر همین اساس آثار متعدد گروه دانشنامه نگاری نیز عمدتا" ویژگى شمول، فراگیرى و جامعنگرى را در گستره وسیع قرآن و حدیث دارا هستند.
پیشینه گروه دانشنامه نگاری
گروه دانشنامه نگاری ـ چنان که اشاره شد قدیمىترین گروه پژوهشى در پژوهشکده علوم و معارف حدیث به شمار مىرود و حدود دو دهه از عمر آن مىگذرد. شکلگیرى اولیه این گروه در قالب یک حلقه کوچک پژوهشى در اواخر دهه شصت بود، که زمینهاى شد تا مؤسسه علمى فرهنگى دارالحدیث به همت حضرت آیةاللَّه رىشهرى (دامت برکاته) پا به عرصه وجود گذارد که به لطف الهى امروز شاهد فعالیتهاى رسمى پژوهشى و آموزشى این مؤسسه، در دو بخش پژوهشکده و دانشکده هستیم. گفتنى است گروه دانشنامه نگاری در این سالیان، ضمن آنکه توانسته مجموعههاى بدیع و تأثیرگذارى را به جامعه علمى ـ فرهنگى تقدیم کند، تجربههایی ارزشمند نیز در چگونگى به سامانرسانى این آثار قرآنى ـ حدیثى به دست آورده است، که در حد توان قادر است عطش معرفتجویان راستین را با استفاده از سرچشمه زلال آموزههاى اسلامى فرو بنشاند.
آثار منتشر شده گروه دانشنامه نگاری
گروه دانشنامه نگاری تا کنون موفق شده است تألیفاتی متعدد را با محوریت حضرت آیةاللَّه رىشهرى و هماندیشى و مساعدت پژوهشگران خود به انجام برساند. نخستین اثر، مربوط به سال هاى میانى دهه هفتاد است که با نام «اهل البیت فى الکتاب والسنة» چاپ شد؛ اثرى که به مدد آیات قرآنى و استوارترین متون حدیثى به شیوهاى نو، در صدد معرفى خاندان عصمت و هدایت برآمده است. از آن پس نیز مجموعههاى نفیس دیگرى در گروه دانشنامه نگاری، فرایند پژوهش را پشت سر گذارده و نهایتا" به زیور طبع آراسته شده است. از مهمترین این آثار، مجموعههاى گران سنگ «موسوعة میزان الحکمة» و «موسوعة الامام علىبن ابىطالب (ع) فى الکتاب والسنة والتاریخ» و «موسوعة العقائد الاسلامیة» و «موسوعة الاحادیث الطبیة» و «حِکم النبى الاعظم (ع)» است. هر یک از این تألیفها افزون بر چاپ متن عربى، به صورت مستقل به صورت عربی ـ فارسى نیز منتشر شدهاند که به ترتیب «دانشنامه میزان الحکمة» و «دانشنامه امیرالمؤمنین» و «دانشنامه عقاید اسلامى» و «دانشنامه احادیث پزشکى» و «حکمتنامه پیامبر اعظم» نامگذارى شدهاند.
از دیگر تألیفات این گروه مىتوان از «الحج والعمرة فى الکتاب والسنة»، «شهر اللَّه فى الکتاب والسنة»، «التنمیة الاقتصادیة فى الکتاب والسنة»، «المحبة فى الکتاب والسنة»، «الحوار بین الحضارات»، «التبلیغ فى الکتاب والسنة»، «الخیر والبرکة فى الکتاب والسنة»، «جواهر الحکمة للشباب» نام برد که به ترتیب با عناوین زیر به صورت عربى ـ فارسى نیز انتشار یافتهاند: «حج و عمره در قرآن و حدیث»، «ماه خدا از نگاه قرآن و حدیث»، «توسعه اقتصادى بر پایه قرآن و حدیث»، «دوستى در قرآن و حدیث»، «گفتگوى تمدن ها در قرآن و حدیث», «تبلیغ در قرآن و حدیث» «خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث» و «حکمت نامه جوان».
همچنین «الصلاة فى الکتاب والسنة»، «نهج الدعاء»، «نهج الذکر»، «حکمتنامه لقمان» و «حکمتنامه کودک» نیز از دیگر آثار پژوهشى گروه دانشنامه نگاری است که هر یک در نوع و موضوع خود تألیفى تأثیرگذار، بدیع و مبتکرانه محسوب مىشوند.
جدیدترین اثر پژوهشى گروه دانشنامه نگاری
گروه دانشنامه نگاری تا کنون موفق شده است تألیفاتی متعدد را با محوریت حضرت آیةاللَّه رىشهرى و هماندیشى و مساعدت پژوهشگران خود به انجام برساند. نخستین اثر، مربوط به سال هاى میانى دهه هفتاد است که با نام «اهل البیت فى الکتاب والسنة» چاپ شد؛ اثرى که به مدد آیات قرآنى و استوارترین متون حدیثى به شیوهاى نو، در صدد معرفى خاندان عصمت و هدایت برآمده است. از آن پس نیز مجموعههاى نفیس دیگرى در گروه دانشنامه نگاری، فرایند پژوهش را پشت سر گذارده و نهایتا" به زیور طبع آراسته شده است. از مهمترین این آثار، مجموعههاى گران سنگ «موسوعة میزان الحکمة» و «موسوعة الامام علىبن ابىطالب (ع) فى الکتاب والسنة والتاریخ» و «موسوعة العقائد الاسلامیة» و «موسوعة الاحادیث الطبیة» و «حِکم النبى الاعظم (ع)» است. هر یک از این تألیفها افزون بر چاپ متن عربى، به صورت مستقل به صورت عربی ـ فارسى نیز منتشر شدهاند که به ترتیب «دانشنامه میزان الحکمة» و «دانشنامه امیرالمؤمنین» و «دانشنامه عقاید اسلامى» و «دانشنامه احادیث پزشکى» و «حکمتنامه پیامبر اعظم» نامگذارى شدهاند.
از دیگر تألیفات این گروه مىتوان از «الحج والعمرة فى الکتاب والسنة»، «شهر اللَّه فى الکتاب والسنة»، «التنمیة الاقتصادیة فى الکتاب والسنة»، «المحبة فى الکتاب والسنة»، «الحوار بین الحضارات»، «التبلیغ فى الکتاب والسنة»، «الخیر والبرکة فى الکتاب والسنة»، «جواهر الحکمة للشباب» نام برد که به ترتیب با عناوین زیر به صورت عربى ـ فارسى نیز انتشار یافتهاند: «حج و عمره در قرآن و حدیث»، «ماه خدا از نگاه قرآن و حدیث»، «توسعه اقتصادى بر پایه قرآن و حدیث»، «دوستى در قرآن و حدیث»، «گفتگوى تمدن ها در قرآن و حدیث», «تبلیغ در قرآن و حدیث» «خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث» و «حکمت نامه جوان».
همچنین «الصلاة فى الکتاب والسنة»، «نهج الدعاء»، «نهج الذکر»، «حکمتنامه لقمان» و «حکمتنامه کودک» نیز از دیگر آثار پژوهشى گروه دانشنامه نگاری است که هر یک در نوع و موضوع خود تألیفى تأثیرگذار، بدیع و مبتکرانه محسوب مىشوند. جدیدترین اثر پژوهشى گروه دانشنامه نگاری جدیدترین تألیف گروه دانشنامه نگاری که به زودى به اندیشوران تقدیم خواهد شد، کتابى است با عنوان «موسوعة الامام الحسین (ع) فى الکتاب والسنة والتاریخ» در ده جلد که همزمان، با ترجمه فارسى با نام «دانشنامه امام حسین (ع)» در چهارده جلد آماده انتشار است. این مجموعه نفیس و ماندگار به بررسى زندگانى سراسر تابناک سالار شهیدان از آغاز تا انجام پرداخته است. این کتاب که در پانزده بخش تنظیم شده است، به مدد آیات، روایات و قابل اعتمادترین متون تاریخى، به ترتیب مباحث زیر را کانون بررسى و کاوش قرار داده است: 1. زندگى خانوادگى امام حسین (ع)؛
2. فضیلتها و ویژگىهاى امام حسین (ع)؛
3. دلایل امامت امام حسین (ع) و فرزندانش؛ 4. امام (ع) پس از پیامبر تا شهادت پدر؛
5. امام حسین (ع) پس از شهادت پدر تا قیام عاشورا؛
6. پیشگویى درباره شهادت امام حسین (ع)؛
7. خروج امام حسین (ع) از مدینه تا ورود به کربلا؛ 8. از رسیدن امام حسین (ع) به کربلا تا شهادت؛
9. پس از شهادت؛
10. بازتاب شهادت امام حسین (ع)؛
11. عزادارى و گریه بر امام حسین (ع)؛
12. نمونه مرثیههاى سروده شده؛
13. زیارت امام حسین (ع)؛
14. مزار امام حسین (ع)؛
15. حکمتهاى امام حسین (ع). در این موسوعه بزرگ، افزون بر نقل متون از اصیلترین منابع و چینش دقیق آنها که خواننده را در دستیابى مقصود بسیار یارى می رساند، دهها متن کوتاه و بلند پژوهشى که تبیین و تحلیل پیچیدگىهاى حدیثى و تاریخى را به مناسبت عهدهدار است، گنجانده شده است.
آثار در دست انجام در گروه دانشنامه نگاری
در حال حاضر در گروه موسوعه نگارى بالغ بر ده پروژه بزرگ پژوهشى در حال انجام است که درباره برخى از آنها به اجمال توضیحى تقدیم مىکنیم:
1. «موسوعة اهل البیت (ع)»: در این اثر، زندگی نامه، سخنان، سیره عملى و مقاطع حیات پر برکت پیامبر عظیم الشأن اسلام (ع)، دخت گرامى آن حضرت و یکایک امامان (ع) خواهد آمد. گفتنى است دو تألیف یاد شده، یعنى «موسوعه دوازده جلدى امام على (ع)» و «موسوعه ده جلدى امام حسین (ع)» جزئى از این کتاب جامع به شمار مىروند.
2. «معرفة القرآن فى الکتاب والسنة»: در این کتاب از عظمت و جایگاه قرآن کریم و مبادى شناخت قرآن و مباحث مربوط دیگر، که مىتواند خواننده را با این خوان پرنعمت وحیانى، به شکلى محققانه آشنا کند، به مدد آیات و روایات اسلامى سخن گفته شده است.
3 و 4. «نبوت عامه» و «امامت عامه»: این دو اثر مکمل «موسوعه بزرگ العقائد الاسلامیه» هستند که با عنوان «دانشنامه عقاید اسلامى» نیز از آن یاد مىشود. از این موسوعه تاکنون بخشهاى معرفتشناسى، خداشناسى و عدل الهى پژوهش و منتشر شده است. با انضمام دو بخش نبوت عامه و امامت عامه، تنها بخش باقى مانده «معاد» است که از درگاه خداى سبحان توفیق به انجامرسانى آن را نیز طلب مىکنیم.
5. «نهج الدعاء»: پیش از این کتابى با عنوان «نهج الدعاء» در گروه دانشنامه نگاری تألیف و تقدیم اندیشوران شده است. آنچه در آن کتاب آمده است، در حقیقت مباحث نظرى مربوط به دعا، حقیقت آن و آداب و شروط و موانع دعا و... بوده است. در حالى که پژوهش جدید به بررسى و نقل متون ادعیه فراوانى اختصاص دارد، که گنجینهاى ذی قیمت از آموزههاى دینى است.
6. «الجنة و النار»: مباحث دامنگستر مربوط به بهشت و دوزخ، موضوع این تألیف است که امیدواریم تا پایان سال جارى بتوانیم آن را به نهایت برسانیم و به جامعه علمى و فرهنگى عرضه کنیم.
7. «فرهنگنامه نماز»: اهمیت و جایگاه نماز به مثابه عالىترین تجلى بندگى، گروه دانشنامه نگاری را واداشت تا اثر پیشین خود در موضوع نماز (کتاب "الصلاة فى الکتاب والسنة") را بازبینى و تکمیل جدى کند. به لطف خدا در جهت کمالبخشى به این پژوهش حدیثى، دو کتاب «فرهنگنامه نماز جماعت» و «فرهنگنامه نماز جمعه» نیز در دست انجام است که امیدواریم بتوانیم در نیمه نخست سال آینده، آنها را به زیور طبع بیاراییم.
توضیحى درباره «موسوعه میزان الحکمة»
این کتاب بسیار بزرگ که اساسىترین تألیف گروه دانشنامه نگاری به شمار مىرود، گنجینهاى از معارف قرآنى و روایى است که تاکنون شش جلد آن منتشر شده و جلد هفتم آن نیز آماده انتشار است. بخشهاى آماده شده این کتاب با ترجمه فارسى نیز جداگانه با نام «دانشنامه میزان الحکمه» تا کنون در دوازده جلد به چاپ رسیده است. براى آشنایى با این کتاب، این نکته شایان مزید توجه است که اثرى مستقل و بسیار متفاوت با کتابى است که پیش تر با نام «میزان الحکمه» و از تألیفات حضرت آیةالله رىشهرى عرضه شده است.
واقعیت این است که اگرچه از «میزان الحکمه» سابق بسیار استقبال شد، پژوهشى است که مؤلف، خود به تنهایى و با ابزار و امکانات محدود کتابخانهاى و به ویژه نرمافزارىِ دو دهه پیش آن را به سامان رسانده است. در حالى که «موسوعه میزان الحکمة» با مساعدت کادر ورزیدهاى از حدیثپژوهان و با بهرهگیرى از کتابخانه تخصصى حدیث مشتمل بر عمده منابع روایى قدیم و جدید از مذاهب اسلامى و نیز نرمافزارهاى متنوع در عرصه علوم اسلامى در حال پژوهش و شکلگیرى است. این دانشنامه عظیم دربرگیرنده حدود هشتصد عنوان (مدخل) به ترتیب الفباست که به مناسبت هر یک، تمامى آموزههاى قرآنى و حدیثى شیعى و سنى بررسى می شود. گستره تتبع و تحقیق، نوآورى بسیار در چگونگى تنظیم و تبویب، و تبیین پیچیدگىها و غوامض حدیثى و ... از جمله ویژگىهایى است که تألیف جدید را کاملا" از «میزان الحکمه» سابق متمایز کرده است. اکنون گروه دانشنامه نگاری بر آن است تا در آینده نزدیک، با پایان یافتن عنوانهاى حرف «ب»، «موسوعه میزان الحکمه» را با نام جدید «موسوعة معارف الکتاب والسنة» به حدیثپژوهان و جامعه فرهنگى تقدیم کند.
