خطّ توقيع های حضرت مهدی(ع)

توقيع در معناى اصلى خود ، پاسخ كتبى دادن به سؤال و درخواست است ، خواه اين پاسخ را شخصِ مورد سؤال و درخواست ، خود ، بنويسد و خواه به منشيان خود ، فرمان كتابت آن را بدهد و سپس امضا و نشان و مُهر خود را به علامت تأييد بر آن بنشاند . در ميان مكاتبه ها و توقيع هاى امامان عليهم السلام ، در برخى تصريح شده است كه امام(ع) با خطّ خود ، پاسخ را نوشته است ،[۱]چنان كه در ميان توقيع هاى صاحب الأمر(ع) نيز اين تصريح ديده مى شود .[۲]

سفيران دريافت كننده توقيع و نيز برخى ديگر از وكيلان امام مهدى(ع) با خطّ امام(ع) آشنا بودند و سفير دوم و سوم ايشان ، به دليل سفارت درازمدّتشان - كه اكثر قريب به اتّفاق توقيع ها در زمان آنها صادر شده - ، با خطّ امام و يا مُهر و نشان تأييد كننده محتواى آن ، به خوبى خو گرفته بودند .[۳]از اين رو ، ترديدى از اين جهت نمى توان داشت كه امكان جعل پاسخ و انتساب آن به ولىّ عصر(ع) وجود نداشته است .

افزون بر اين ، چون بسيارى از توقيع ها در لا به لاى سطور همان نامه ارسال شده و يا زير و پشت آن ، نگاشته مى شدند و نامه ارسالى از طريق سفيران خاصّ امام به ايشان مى رسيد ، گيرنده و درخواست كننده ، به درستىِ آن اطمينان مى يافت . دليل ديگر بر اعتبار خطوط توقيع ها، گزارش شيخ طوسى به نقل از هبة اللَّه كاتب (زنده در ۴۰۰ ق) ، نوه دخترى ابو جعفر محمّد بن عثمان عَمرى ، سفير دوم امام زمان(ع) است :

كانَت توقيعات صاحِبِ الأَمرِ(ع) تَخرُجُ عَلى  يَدَى عُثمانِ بنِ سَعيدٍ وَ ابنِهِ أبى جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ ، إلى  شيعَتِهِ وَ خَواصِّ أبيهِ أبى مُحَمَّدٍ(ع) بِالأَمرِ وَ النَّهىِ وَ الأَجوِبَةِ عَمّا يَسأَلُ الشّيعَةُ عَنهُ إذَا احتاجَت إلَى السُّؤالِ فيهِ ، بِالخَطِّ الَّذى كانَ يَخرُجُ فى حَياةِ الحَسَنِ(ع) .[۴]

توقيع هاى صاحب الأمر(ع) كه در بر دارنده امر و نهى و پاسخ پرسش ها و درخواست هاى شيعيان بود، به دست عثمان بن سعيد و فرزندش ابو جعفر محمّد بن عثمان ، به شيعيان صاحب الامر(ع) و خواصّ پدرش امام عسكرى(ع) مى رسيد. خطّ توقيع ها ، همان خطّ توقيع هايى بود كه در روزگار حيات امام حسن(ع) بيرون مى آمد .

اين عبارت ، خواه به معناى شباهت كامل خطّ امام عصر(ع) به خطّ پدرشان باشد و خواه به معناى اين كه هر دو خط ، نوشته يك منشى خاص بوده است ، اين اطمينان را مى آورد كه توقيع و پاسخ از سوى شخص ديگرى نوشته نشده و «دسّ» و «وضع» در آن راه ندارد .

گفتنى است با توجّه به وجود دست خطّ امام عسكرى(ع) در نامه هايى به صفّار (از بزرگان قم در اوايل غيبت صغرا) كه ابن بابويه آنها را در اختيار داشته[۵]و نيز درخواست احمد بن اسحاق (از بزرگان قم در عصر امامان متأخّر شيعه) از امام عسكرى(ع) مبنى بر نگارش دست خطّى براى آشنايى وى با خطّ امام ،[۶]مى توان نتيجه گرفت كه احتمال اوّل ، موجّه تر است و شيعه به سبب آشنايى با خطّ امام عسكرى(ع) ، از طريق شباهت خطّ توقيع هاى صادر شده از ناحيه با خطّ امام عسكرى(ع) ، به آنها اطمينان مى يافتند ، و حتّى نگارش آنها به وسيله يك منشى ثابت در هر دو دوره امامت امام عسكرى(ع) و امام عصر(ع) نيز از اعتبار آنها نمى كاهد .

گفتنى است كه دقّت در خطّ توقيع هاى صادر شده در دوران غيبت صغرا ادامه داشته و گزارش زير ، نشان دهنده اين امر است . عبد اللَّه بن جعفر حميرى مى گويد :

لَمّا مَضى  أبو عَمرٍو - رَضِىَ اللَّهُ تَعالى  عَنهُ - أتَتنَا الكُتُبُ بِالخَطِّ الَّذى كُنّا نُكاتِبُ بِهِ بِإقامَةِ أبى جَعفَرٍ رضى اللَّه عنه مَقامَهُ .[۷]

هنگامى كه ابو عمرو[۸]- كه خداى متعال ، از او خشنود باد - در گذشت ، نامه هايى در جانشينى ابو جعفر (محمّد بن عثمان عَمرى) به ما رسيد كه با همان خطّى بود كه قبلاً با آن مكاتبه مى كرديم .

افزون بر اين ، اگر وكيلان منحرف و بركنار شده به طمع دريافت اموال و يا ديگر اغراض دنيوى ، توقيعى را مى ساختند و آن را به امام(ع) منسوب مى كردند و يا توقيعى واقعى را از آنِ خود مى خواندند ، با عكس العمل تند امام(ع) و يا سفيران ايشان رو به رو مى شدند[۹]و همين امر ، خيال «جعل» و «دسّ» را از انديشه ها مى ربود .

سنّت عرضه حديث و تشويق امام عصر(ع) به استمرار آن نيز بر استوارى توقيع ها مى افزود و واضعان را جلو مى گرفت .[۱۰]اين همه ، جدا از اعجازها و نكات كرامت آميزى بود كه در متن توقيع ها و در دل پاسخ ها و نوشته هاى امام(ع) ، گاه به عيان مشاهده مى شدند يا در طريق وصول آنها به تحقّق مى پيوستند .

گفتنى است در يك توقيع عصر غيبت صغرا و يك توقيع منسوب در عصر غيبت كبرا تصريح شده است كه خطّ آن از امام عصر(ع) نيست . توقيع نخست ، به خطّ احمد بن ابراهيم نوبختى و املاى سفير سوم ولىّ عصر(ع) ، ابو القاسم حسين بن روح نوبختى ، بوده است .[۱۱]در توقيع دوم نيز تصريح شده است كه املاى حجّت(ع) و كتابت فردى معتمد است .[۱۲]