ديكُ الجِن، لقب ابو محمّد عبد السلام بن رغبان بن عبد السلام كلبىِ حِمصى است كه به همين لقب، مشهور شده است. او در سال ۱۶۱ ق، در سلميّه زاده شد و در سال ۲۳۵ يا ۲۳۶ ق، در ۷۴ يا ۷۵ سالگى در گذشت. وى سرآمد شاعران هم روزگار خود بود. شعرهاى زيباى او مرزها را در نورديد، چنان كه براى دست يافتن به سروده اى از سروده هايش، پول فراوانى مى پرداختند. مردم عراق، شيفته شعر او بودند، در حالى كه وى ساكن شام بود.
سروده او در رثای سید الشهدا(ع):
أعيان الشيعة : لَهُ في رِثاءِ الحُسَينِ(ع) :
ما أَنتَ مِنّي ولا رَبعاكَ لي وَطَرُ الهَمُّ أملَكُ بي وَالشَّوقُ وَالفِكَرُ
وراعَها أنَّ دَمعي فاضَ مُنتَثِرا لا أو تَرى كَبِدي لِلحُزنِ تَنتَثِرُ
أينَ الحُسَينُ وقَتلى مِن بَني حَسَنٍ وجَعفَرٍ وعَقيلٍ غَالَهُم عُمَرُ
قَتلى يَحِنُّ إلَيهَا البَيتُ وَالحَجَرُ شَوقا وتَبكيهِمُ الآياتُ وَالسُّوَرُ
لا دَرَّ دَرُّ الأَعادي عِندَما وَتَروا ودَرَّ دَرُّكِ ما تَحوينَ يا حُفَرُ
لَمّا رَأَوا طُرُقاتِ الصَّبرِ مُعرِضَةً إلى لِقاءٍ ولُقيا رَحمَةٍ صَبَروا
قالوا لِأَنفُسِهِم يا حَبَّذا نَهَلٌ مُحَمَّدٌ وعَلِيٌّ بَعدَهُ صَدَرُ
رِدوا هَنيئا مَريئا آلَ فاطِمَةٍ حَوضَ الرَّدى فَارتَضوا بِالقَتلِ وَاصطَبِروا
الحَوضُ حَوضُكُمُ وَالجَدُّ جَدُّكُمُ وعِندَ رَبِّكُمُ في خَلقِهِ غِيَرُ
أبكيكُمُ يا بَنِي التَّقوى واُعوِلُكُم وأَشرَبُ الصَّبرَ وهوَ الصّابُ وَالصَّبِرُ
أبكيكُمُ يا بَني آلِ الرَّسولِ ولا عَفَّت مَحَلَّكُمُ الأَنواءُ وَالمَطَرُ
في كُلِّ يَومٍ لِقَلبي مِن تَذَكُّرِكُم تَغريبَةٌ وَلِدَمعي فيكُمُ سَفَرُ
مَوتا وقَتلاً بِهاماتِ مُفَلَّقَةٍ مِن هاشِمٍ غابَ عَنهَا النَّصرُ وَالظَّفَرُ
كَفى بِأَنَّ أناةَ اللّهِ واقِعَةٌ يَوما وللّهِِ في هذَا الوَرى نَظَرُ[۱]
أعيان الشيعة : وى (ديكُ الجِن) در رثاى امام حسين(ع) ، چنين سروده است:
نه تو از من هستى و نه دارايىِ بسيارت به من نياز دارد. اندوه و شوق و انديشه ات بر من چيره اند.
از شدّت اندوه و هراس، سرشكِ منْ لبريز شد و فرو ريخت. نه! آيا مى بينى كه جگرم از غم ، از هم مى پاشد؟
كجاست حسين(ع) و كجايند كشتگان، فرزندان حسن(ع) و جعفر و عقيل ـ كه عمر [بن سعد] ، فريبكارانه آنها را كشت ـ؟
كشتگانى كه خانه خدا و حجر الأسود ، از سرِ اشتياق، بر آنها نوحه مى كنند و آيات و سوره هاى قرآن نيز مى گريند ؟
بدا، نفرتا از كرده دشمنان، آن دم كه كشتند! زها، خوشا ـ اى گورها ـ به خاطر آنچه در درون داريد!
آن هنگام كه گام هاى مرگ را ديدند كه پيش مى آيند، به ديدار [عزيزان] و لقاى رحمت [پروردگار، دل بستند و] شكيبايى ورزيدند.
به خود گفتند: خوشا نوشيدنى اى از دست محمّد و سپس از دست على(ع)!
اى فاطميان! بنوشيد ـ كه دلخواه و گوارايتان باد ـ از آبشخورِ جانبازى! و آنان نيز جانبازى را گزيدند و شكيبايى پيشه كردند .
[به خود گفتند: ] حوض [كوثر] ، حوض شماست و نيا [محمّد(ع)] ، نياى شما است و پروردگارتان در كار آفرينش خود ، اراده مى كند.
اى زادگانِ پروادارى ! بر شما مى گريَم و به زارى مى خوانم و جام شكيبايى را مى نوشم كه گياه تلخ و سيماهنگ ، همين صبورى ورزيدن است.
بر شما مى گريم ـ اى فرزندان خاندان پيامبر صل الله عليه وآله ـ كه بركات و باران رحمت خدا هم جاى شما را پُر نمى كند.
در هر روز ، از ياد كردنِ شما، قلبم غربتى دارد و سرشك ديدگانم، در هوايتان، سِيرى
در مرگ و كشتارِ سرهاى شكسته و جدا شده فرزندان هاشم كه بدون ياور بودند و پيروز نشدند.
همين بس كه وعده خداوند ، قطعى است. سرانجام ، روزى ، خدا را در اين مردم ، نظرى [و حسابى] است.
أدب الطفّ : و قالَ مِن مَرثِيَّةٍ فِي الحُسَينِ(ع) :
أصبَحتُ مُلقىً فِي الفِراشِ سَقيما أجِدُ النَّسيمَ مِنَ السَّقامِ سُموما
ماءٌ مِنَ العَبَراتِ حَرّى أرضُهُ لَو كانَ مِن مَطَرٍ لَكانَ هَزيما[۲]
وبَلابِلٌ لَو أنّهُنَّ مآكِلٌ لَم تُخطِئِ الغِسلينَ وَالزَّقوما
وكَرىً يُرَوِّعُني سُرىً لَو أنَّهُ ظِلٌّ لَكانَ الحَرَّ وَاليَحموما
مَرَّت بِقَلبي ذِكرَياتُ بَنِي الهُدى فَنَسيتُ مِنهَا الرَّوحَ وَالتَّهويما
ونَظَرتُ سِبطَ مُحَمَّدٍ في كَربَلا فَردا يُعاني حُزنَهُ المَكظوما
تَنحو أضالِعَهُ سُيوفُ اُمَيَّةٍ فَتَراهُمُ الصَّمصومَ فَالصَّمصوما
فَالجِسمُ أضحى فِي الصَّعيدِ مُوَزَّعا وَالرَّأسُ أمسى فِي الصِّعادِ كَريما[۳]
و قالَ أيضاً :
يا عَينُ لا لِلغَضا ولَا الكُتُبِ بُكا الرَّزايا سِوى بُكَا الطَّرَبِ
جودي وجُدِّي بِمِل ءِ جَفنِكِ ثُـ مَّ احتَفِلي بِالدُّموعِ وَانسَكِبي
يا عَينُ في كَربَلا مَقابِرُ قَد تَرَكنَ قَلبي مَقابِرَ الكُرَبِ
مَقابرٌ تَحتَها مَنابِرُ مِن عِلمٍ وحِلمٍ ومَنظَرٍ عَجَبِ
مِنَ البَهاليلِ آلِ فاطِمَةٍ أهلِ المَعالي [وَ][۴]السّادَةِ النُّجُبِ
كَم شَرَقَت مِنهُمُ السُّيوفُ وكَم رُوِّيَتِ الأَرضُ مِن دَمٍ سَرِبِ
نَفسي فداءٌ لَكُم ومَن لَكُمُ نَفسي واُمّي واُسرَتي وأَبي
لا تَبعُدوا يا بَنِي النَّبِيِّ عَلى أن قَد بَعُدتُم وَالدَّهرُ ذو نُوَبِ
فَكَّرتُ فيكُم وفِي المُصابِ فَما انفَكَّ فُؤادي يَعومُ في عَجَبِ
ما زِلتُمُ فِي الحَياةِ بَينَهُمُ بَينَ قَتيلٍ وبَينَ مُستَلَبِ
يَومٌ أصابَ الضُّحى بِظُلمَتِهِ وقَنَّعَ الشَّمسَ مِن دُجَى الغَهَبِ[۵]
وغادَرَ المُعوِلاتِ مِن هاشِمِ ال خَيرِ حَيارى مَهتوكَةَ الحُجُبِ
تُمري عُيونا عَلى أبي حَسَنٍ مَخفوقَةً بِالكَلامِ وَالنُّدَبِ
تَغمُرُ رَبعَ الهُمومِ أعيُنُها بِالدَّمعِ حُزنا لِرَبعِها الخَرِبِ
تَئِنُّ وَالنَّفسُ تَستَديرُ بِها رَحىً مِنَ المَوتِ مُرَّةُ القُطُبِ[۶]
أدبُ الطفّ: [ديكُ الجِن] در مرثيه اى كه در باره امام حسين(ع) سروده ، چنين گفته است:
در بستر بيمارى افتاده ام به گونه اى كه نسيم دل نواز را بادِ مسموم مى خوانم.
آبى است از اشك كه زمين را مى پوشاند و اگر از باران مى بود ، صداى [غرّشِ] دل خراشى داشت
و بلبلانى كه اگر خوردنى بودند بى ترديد ، از غِسلين و زقّوم ، كم نداشتند.
آرامشم را به هم مى زند سفرى شبانه كه اگر سايه سار هم بود ، آن سايه ، گرم و سياه بود.
خاطرات نوادگان هدايت ، از قلبم گذشت و من از درد آنها ، راحتى و خواب خوش را فراموش كردم.
نواده محمّد(ع) را در كربلا ديدم كه تنها و بى كس است و از اندوه درونش، شِكوه مى كند
و شمشيرهاى بنى اميّه ، پهلوهايش را نشانه مى گيرند و آنها را مى بينى كه تيغ هاى تيز را يكى پس از ديگرى ، به كار مى برند.
پيكر او پاره پاره ، در خاك افتاده و سرِ مقدّس او بر فراز نيزه ، كريمانه ، افراشته شده است.
نيز ، همو سروده است:
اى ديده! اينك، نه جاى شكيبايى است و نه جاى درنگ كه گريه مصيبت هاى جانكاه ، با گريه از سرِ شوق، متفاوت است.
بذل نما و تمام كاسه چشمت را مالامال از سرشك كن و آن گاه كه اشك هايت جمع شدند، ببار.
اى ديده! در كربلا ، مرقدهايى است كه موجب شده اند قلبم ، مكان اندوه شود؛
مرقدهايى كه زير آنها منبرهايى است از دانايى و بردبارى و شگفتى.
آنها فضيلت مدارانِ آل فاطمه اند و اربابانِ فضايل و سَروران نجيب اند.
چه بسيار شمشيرى كه از نوشيدن خون آنان، گلوگير شد و زمين ، از خون هاى ريزانِ آنها سيراب شد.
جانم فدايتان باد و نيز فداى ياران شما؛ جان خودم مادرم و خانواده ام و پدرم!
اى خاندان پيامبر! با اين كه دور از دسترس شده ايد از دل ما بيرون نرفته ايد، هرچند روزگار ، هماره ، حادثه ساز است.
در باره شما و مصيبت جانكاهتان ، درنگ كردم و ديدم كه قلبم ، مالامال از شگفتى است.
شما در زندگى ، هماره دچار حادثه بوده ايد و گاه كشته و گاه اسير شده ايد.
[از جمله آنها] روزى است كه روشناى آن ، دچار ظلمت شد و خورشيد ، از تاريكىِ ديجور ، نقاب به چهره كشيد.
بانوان پاكِ پُر اعتمادِ آل هاشم [در كربلا] حيرت زده و آشفته موى شدند.
ديده ها بر ابو الحسن(ع) به زبان و نُدبه لرزان اند .
انبوه غم ها ، ديده فرو مى بندند با اشك و اندوه از فراخى و سترگ اين اندوه.
جان ، به مويه گرى مى نشيند و آسياب مرگ آن گونه كه گرداگرد محور مى گردد، با اين اندوه ، حركت مى كند.
[۱]أعيان الشيعة : ج ۸ ص ۱۴ ، أدب الطفّ : ج ۱ ص ۲۸۳ .
[۲]الهزيم : الرعد الذي له صوت شبيه بالتكسُّر (لسان العرب : ج ۱۲ ص ۶۰۹ «هزم») .
[۳]أدب الطفّ : ج۱ ص ۲۸۶ .
[۴]ما بين المعقوفين ليس في المصدر ، وهو إضافة يقتضيها الوزن .
[۵]ليل غيهب : شديد السواد (لسان العرب : ج ۱ ص ۶۵۳ «غهب») .
[۶]أدب الطفّ : ج ۱ ص ۲۸۴ عن ديوانه المطبوع في بيروت سنه ۱۳۸۳ ، أعيان الشيعة : ج ۸ ص ۱۴ .
