عوامل ذكر

آنچه با الهام از قرآن و احاديث اسلامى در تبيين اسباب و عوامل ذكر و عوامل تداوم آن مى توان گفت ، اين است كه مهم ترين عوامل ياد خدا و تداوم آن ، از اين قرارند :

1. پيكار با موانع ياد خدا

نخستين اقدام لازم براى تحصيل ذكر و تداوم آن ، آفت زدايى از ذِكر و مبارزه با موانع ياد خداست. بر پايه ره نمودهاى قرآن و احاديث اسلامى ، هر كارى كه قدرت تعقّل را در انسان ضعيف و ناكارآمد مى كند (مانند : دنياپرستى ، شرابخوارى ، قماربازى ، سرگرمى هاى نامشروع ، آرزوى دراز و پُرخورى) ، موجب سلطه يافتن شيطان بر مجارى ادراكى انسان و مانع از ياد خدا بودن است.[۱]

2. تقويت خداشناسى

پس از آفت زدايى از ذكر ، هر اقدامى كه به تقويت بنيه خداشناسى انسان بينجامد ، به تداوم ياد او كمك مى كند ؛ زيرا خداوند متعال ، كمال و جمال مطلق است. از اين رو ، هر چه بر معرفت انسان نسبت به او افزوده شود ، بر محبّتش افزوده مى گردد و هر چه او را بيشتر دوست داشته باشد ، بيشتر به ياد اوست :

مَن أحَبَّ شَيئا لَهِجَ بِذِكرِهِ.[۲]هر كس چيزى را دوست داشته باشد ، مشتاق ياد اوست.عاشق ، نمى تواند به ياد معشوق خود نباشد. از اين رو ، شيرينىِ ياد محبوب ، در كام اهل معرفت ، شيرين تر از خواب است :

سَهَرُ العُيونِ بِذِكرِ اللّهِ خُلصانُ العارِفينَ ، وحُلوانُ المُقَرَّبينَ.[۳]بيدارى چشم ها به ياد خدا ، عشق و علاقه عارفان و شيرينى مقرّبان است.

و چنان كه در حديث قدسى آمده است :

كَذَبَ مَن زَعَمَ أنَّهُ يُحِبُّنى فَإِذا جَنَّهُ اللَّيلُ نامَ عَنّى. أ لَيسَ كُلُّ مُحِبٍّ يُحِبُّ خَلوَةَ حَبيبِهِ ؟![۴]دروغ مى گويد كسى كه مدّعى است مرا دوست دارد ، امّا چون شب مى شود ، مى خوابد. مگر نه اين است كه هر عاشقى دوست دارد با معشوقش خلوت كند؟!

3. ياد مرگ

در كنار آفت زدايى از ياد خدا و تقويت بنيه خداشناسى ، ياد مرگ و پيامدهاى آن نيز مى تواند در توجّه بيشتر انسان به خداوند متعال ، مؤثّر باشد.[۵]

4. دعا براى الهام شدن ذكر

يكى از مهم ترين عوامل ذكر ، الهام است. به تعبيرى كه در حديث نبوى آمده ، الهام شدن ذكر خدا به دل ، بزرگ ترين نعمت الهى است :

ما مَنَّ اللّهُ تَعالى عَلى عِبادِهِ بِمِثلِ أن يُلهِمَهُم ذِكرَهُ.[۶]خداوند متعال به بندگانش نعمتى نداده كه چون الهام كردنِ ياد خود به آنان باشد.

يكى از بزرگان اهل معرفت مى فرمود : «تلاش كنيد كه خداوند متعال ، خود ، ذكرش را به شما الهام كند. الهامِ ذكر ، همه لوازم آن و از جمله تداوم ذكر را به همراه دارد».

بر اساس ره نمودهاى اهل بيت عليهم السلام ، دعا ، يكى از مؤثّرترين تلاش ها براى دستيابى به الهام ذكر و چشيدن حلاوت آن است. لذا پيشوايان اسلام ، ضمن دعا ، مكرّر از خداوند متعال مى خواهند كه ذكر خود را به قلب آنها الهام نمايد ، چنان كه در روايتى از امام على عليه السلام آمده :

إلهى ! و ألهِمنى وَلَها بِذِكرِكَ إلى ذِكرِكَ.[۷]خداوندا! با يادت ، در من شيدايى به ياد خودت را الهام كن.

[۱]ر . ك : ص ۱۴۳ (آفت هاى ياد خدا) .

[۲]ر . ك : ص ۱۳۴ ح ۲۱۴ .

[۳]ر . ك : ص ۱۹۸ ح ۳۲۷ .

[۴]الأمالى ، صدوق : ص ۴۳۸ ح ۵۷۷ ، بحار الأنوار : ج ۱۳ ص ۳۲۹ . نيز ، ر. ك : أعلام الدين : ص ۲۶۳ ، إرشاد القلوب: ص ۹۳ ، عيون الأخبار ، ابن قتيبه : ج ۲ ص ۳۰۰ .

[۵]ر . ك : ص ۱۳۹ (به ياد آوردن قبر) .

[۶]ر . ك : ص ۱۳۶ ح ۲۱۶ .

[۷]ر . ك : ص ۱۳۶ ح ۲۱۹ .