نگاه كلّى به احاديث فصاحت و بلاغت

در يك نگاه كلّى مى توان احاديث فصاحت و بلاغت را به دو دسته تقسيم كرد :

۱ . ستايش فصاحت و بلاغت

دسته اوّل از احاديث فَصاحت و بَلاغت احاديثى هستند كه فصاحت و بلاغت را زيور انسان و كمال مؤمن و از ويژگى هاى سخن خدا و اولياى الهى مى شمارند ، مانند آنچه از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله روايت شده كه :

جَمالُ الرَّجُلِ فَصاحَةُ لِسانِهِ .[۱]

زيبايى مرد ، شيوايى زبان اوست .

و نيز از امام باقر عليه السلام روايت شده كه مى فرمايد :

إنَّ اللّهَ تَعالى أعطَى المُؤمِنَ[۲]البَدَنَ الصَّحيحَ وَ اللِّسانَ الفَصيحَ .[۳]

خداوند متعال به مؤمن ، تنِ سالم و زبان شيوا عطا كرده است .

و يا از امام على عليه السلام گزارش شده كه مى فرمايد :

إنّا لَأُمَراءُ الكَلامِ ، وَ فينا تَنَشَّبَت عُروقُهُ ، وَ عَلَينا تَهَدَّلَت غُصونُهُ .[۴]

ما اميران سخنيم . رگ و ريشه هاى سخن ، در ميان ما دويده و شاخه هاى آن بر ما آويخته است .

۲ . نكوهش فصاحت و بلاغت

دسته دوم از احاديث فَصاحت و بَلاغت، احاديثى هستند كه فصاحت و بلاغت را به شدّت مذمّت مى كنند و فقد اين صفت را ستايش مى نمايند ، مانند آنچه از پيامبر صلى الله عليه و آله گزارش شده كه مى فرمايد :

إنَّ اللّهَ عز و جل يُبغِضُ البَليغَ مِنَ الرِّجالِ ، الَّذى يَتَخَلَّلُ بِلِسانِهِ تَخَلُّلَ الباقِرَةِ بِلِسانِها .[۵]

خداوند عز و جل از مرد سخنورى كه زبانش را مانند گاو به هر طرف مى چرخاند [و هر رطب و يابسى را به دهان مى آورد]، نفرت دارد .

و يا خطاب به عبد اللّه بن رواحه مى فرمايد :

كُفَّ عَنِ السَّجعِ ؛ فَما اُعطِىَ عَبدٌ شَيئا شَرّا مِن طَلاقَةٍ فى لِسانِهِ .[۶]

از سجع گويى خوددارى كن ؛[۷]زيرا به هيچ بنده اى چيزى بدتر از زبان آورى [و افسار گسيختگى در زبان]، داده نشده است .

و يا در ستايش از ناتوانى در سخن گفتن ، نقل شده كه فرمود :

الحَياءُ وَ العِىُّ شُعبَـتانِ مِنَ الإِيمانِ ، وَ البَذاءُ وَ البَيانُ شُعبَـتانِ مِنَ النِّفاقِ .[۸]

شرمْدارى و كُندزبانى ،[۹]دو شاخه از ايمان اند ، و بدزبانى و لفّاظى ،[۱۰]دو شاخه از نفاق .

و نيز از امام صادق عليه السلام روايت شده كه مى فرمايد :

إنَّ الحَياءَ وَ العَفافَ وَ العِىَّ ـ عِىَّ اللِّسانِ لا عِىَّ القَلبِ ـ مِنَ الإِيمانِ ، وَ الفُحشَ وَ البَذاءَ وَ السَّلاطَةَ مِنَ النِّفاقِ .[۱۱]

شرم و عفّت و كندى ـ كندى زبان ، نه كندى دل ـ از ايمان است و دشنامگويى و بى شرمى و تندى زبان ، از نفاق است .

ارزيابى احاديث فصاحت و بلاغت

صرف نظر از اسناد اين دو دسته احاديث ، در جمع بندى و ارزيابى آنها مى توان گفت كه آنها با هم تعارضى ندارند ، با اين توضيح كه فصاحت و بلاغت، در واقع ، عبارت است از هنر (يا به تعبير دقيق تر : مهارتِ) خوب سخن گفتن ، و اين هنر ، مانند هر هنر ديگر مى تواند ارزش يا ضدّ ارزش باشد . اگر اين هنر در خدمت انسان و ارزش هاى اخلاقى و انسانى به كار گرفته شد ، كمال و بسيار ارزشمند است و اگر در جهت ضدّ اخلاقى و ضدّ انسانى مورد استفاده قرار گرفت ، نقص و بسيار نكوهيده است .

بر اين اساس ، احاديثى كه فصاحت و بلاغت را ارزش مى دانند ، ناظر به مواردى هستند كه اين هنر در جهت اهداف صحيح انسانى و الهى به كار گرفته شده ، و احاديثى كه آن را نكوهش مى كنند ، ناظر به مواردى هستند كه اين هنر در جهت اهداف نامشروع و ضدّ ارزشى مورد استفاده قرار گرفته است ، مانند آنچه در كتاب سعد السعود از كتاب زبور از خداوند متعال نقل شده كه مى فرمايد :

أفصَحتُم فِى الخُطبَةِ و قَصَّرتُم فِى العَمَلِ ، فَلَو أفصَحتُم فِى العَمَلِ و قَصَّرتُم فِى الخُطبَةِ لَكانَت أرجى لَكُم ، وَ لكِنَّكُم عَمَدتُم إلى آياتى فَاتَّخَذتُموها هُزُوا ، و إلى مَظالِمى فَاشتَهَرتُم بِها .[۱۲]

در سخنرانى [و گفتار] ، شيوايى به خرج مى دهيد و در كردار ، كوتاهى مى ورزيد ، حال آن كه اگر در كردار ، خلوص [يا شيوايى] به خرج مى داديد و در سخنرانى [و گفتار ]كوتاهى مى نموديد ، برايتان اميدوار كننده تر بود ؛ ليكن شما به آيات من روى آورديد و آنها را به ريشخند گرفتيد ، و به معاصى ام روى كرديد و بدانها زبانزد شديد .