و ـ اخلاق جنگ

1 . پرهيز از آغاز كردن پيكار

۲۹۵.امام على عليه السلامـ در نامه اش به مالك اشتر ، پيش از رُخداد صفّين ـ: بپرهيز از اين كه با اين گروه ، نبرد را آغاز كنى ، مگر آن كه آنان آغاز كنند ، تا اين كه با آنان رو در رو شوى و سخن آنان را بشنوى ؛ و بدى هاى آنان ، تو را به نبرد وا ندارد ، قبل از دعوت آنان [ به هدايت ]و مكرّر ، راه بهانه جويى را بر آنان بستن . ^۱

2 . مصونيت سياسى فرستادگان

۲۹۶.امام على عليه السلامـ اگر بر مردى از دشمنْ دست يافتيد و او ادّعا داشت كه فرستاده به سوى شماست ، اگر اين امر از او محرز شد و شاهدى بر آن آورد ، پس به او آسيبى مرسانيد تا پيغامش را برسانَد و نزد يارانش باز گردد ؛ امّا اگر شاهدى بر سخنش نيافتيد ، اين ادّعا را از او نپذيريد . ^۲

3 . اقامه حجّت ، پيش از نبرد

۲۹۷.السنن الكبرىـ به نقل از براء بن عازب ـ: على عليه السلام مرا به سوى خوارج در نهروان فرستاد . پيش از كارزار ، سه مرتبه آنان را [ به هدايتْ] دعوت نمودم . ^۳

آدمى به راستى و حقيقت ، پيش از ارتكاب اين خصلت ها (فرار از نبرد) ، بهتر است از درآميختن با اين خصلت ها و پذيرش آنها . ^۱

ه ـ نيرنگ

۲۹۳.امام باقر عليه السلام :به درستى كه على عليه السلام مى فرمود : «اگر پرندگان ، مرا برُبايند ، برايم دوست داشتنى تر است از اين كه چيزى را به پيامبر خدا نسبت دهم كه نفرموده است . از پيامبر خدا شنيدم كه در روز [ جنگ] خندق مى فرمود : جنگ ، نيرنگ است . مى فرمود : هر گونه كه مى خواهيد ، سخن بگوييد » . ^۲

۲۹۴.الكافىـ به نقل از عدى بن حاتم ـ: به درستى كه اميرمؤمنان،هنگامى كه در صفّين با معاويه رو در رو شد، صدايش را بلند مى كرد تا يارانش بشنوند ومى فرمود : «به خدا سوگند ، معاويه و يارانش را خواهم كُشت!» . آن گاه در آخر سخن ، صدايش را آهسته مى كرد و مى گفت : «إن شاء اللّه !» .
من نزديك ايشان بودم و گفتم : اى اميرمؤمنان! به درستى كه سوگند ياد كردى بر آنچه انجام مى دهى . آن گاه «ان شاء اللّه » گفتى . مقصودت از اين ، چه بود؟
فرمود : «جنگ ، نيرنگ است و من نزد مؤمنان ، دروغگو نيستم . خواستم تا يارانم را بر دشمن بشورانم تا سُستى نكنند و [ به نبردِ] با آنان ، رغبت پيدا كنند . پس در آينده، داناترين آنان، از اين سخنْ سود بَرَد . إن شاء اللّه !». ^۳