رواياتى كه تكيه گاه زمين را شاخ گاو يا شانه ماهى مى دانند

در مصادر حديثىِ شيعه[۱]و اهل سنّت[۲]رواياتى ديده مى شوند كه تكيه گاه زمين را شاخ گاو يا شانه ماهى مى دانند . در ارزيابى اجمالى اين روايات ، چند نكته قابل توجّه است :

يك . سند اين روايات ، به استثناى دو روايت،[۳]معتبر نيست ؛ بلكه شمارى از آنها فاقد سندند .

دو . متن آنها مضطرب است . يكى مى گويد :

الأَرضُ عَلَى الحوتِ ، وَ الحوتُ عَلَى الماءُ ، وَ الماءُ عَلَى الصَّخرَةِ ، وَ الصَّخرَةُ عَلى قَرنِ ثَورٍ أملَس ، وَ الثَّورُ عَلَى الثَّرى .[۴]زمين بر پشت ماهى قرار دارد و ماهى بر روى آب ، و آب بر روى تخته سنگ ، و تخته سنگ بر روى شاخ صاف و برّاق يك گاو نر ، و گاو بر روى خاك .

روايتى ديگر مى گويد :

الأَرضُ عَلَى الحوتِ ، وَ الحوتُ عَلَى الماءِ ، وَ الماءُ عَلَى الثَّرى .[۵]زمين بر پشت ماهى است ، و ماهى بر روى آب ، و آب بر روى خاك .

روايتى ديگر مى گويد :

وَضَعَ الأَرضَ عَلَى الحوتِ ، وَ الحوتُ فِي الماءِ ، وَ الماءُ فى صَخرَةٍ مُجَوَّفَةٍ ، وَ الصَّخرَةُ عَلى عاتِقِ مَلَكٍ ، وَ المَلَكُ عَلَى الثَّرى ، وَ الثَّرى عَلَى الرّيحِ العَقيمِ ، وَ الرّيحُ عَلَى الهَواءِ ، وَ الهَواءُ تُمسِكُهُ القُدرَةُ ... .[۶]زمين را بر پشت ماهى قرار داد ، و ماهى در آب است ، و آب در تخته سنگى ميان تهى است ، و تخته سنگ بر شانه فرشته اى ، و فرشته بر روى خاك ، و خاك بر روى باد سترون ، و باد بر هواست و هوا را قدرت ، نگه مى دارد... .[۷]

روايتى ديگر مى گويد :

وَ السَّبعُ [ أىِ الأَرَضونَ السَّبعُ] وَ مَن فيهِنَّ وَ مَن عَلَيهِنَّ عَلى ظَهرِ الدّيكِ كَحَلقَةٍ فى فَلاةٍ قِىٍّ ، وَ الدّيكُ لَهُ جنَاحانِ ؛ جَناحٌ بِالمَشرِقِ وَ جَناحٌ بِالمَغرِبِ ، وَ رِجلاهُ فِى التُّخومِ... .[۸]زمين هاى هفتگانه و آنچه در درون آنها و بر روى آنهاست ، بر پشت خروس است ، همانند حلقه اى در بيابانى خشك و خالى ، و خروس داراى دو بال است : يك بال او ، در مشرق است و بال ديگرش در مغرب ، و دو پايش در مرزها[ ى زمين ] ... .

نيز در نقلى از كعب آمده است :

الأَرَضونَ السَّبعُ عَلى صَخرَةٍ ، وَ الصَّخرَةُ في كَفِّ مَلَكٍ ، وَ المَلَكُ عَلَى جَناحِ الحوتِ ، وَ الحوتُ فِي الماءِ ، وَ الماءُ عَلَى الرّيحِ ، وَ الريّحُ عَلَى الهَواءِ ، ريحٌ عَقيمٌ لا تُلقِحُ ، وَ إنَّ قُرونَها مُعَلَّقَةٌ بِالعَرشِ .[۹]زمين هاى هفتگانه بر روى صخره اى قرار دارند ، و صخره در كف فرشته اى است ، و فرشته بر روى بال ماهى است ، و ماهى در درياست ، و آب بر روى باد است ، و باد بر روى هواست ؛ بادى است سترون كه بارور نمى سازد ، و شاخ هاى آن [ ماهى ، ]به عرش آويخته است .

و ... .[۱۰]

سه . آنچه از ظاهر اين روايات فهميده مى شود ، خلاف عقل ، علم و نيز قرآن و احاديثى است كه به روشنى دلالت دارند كه زمين ، تكيه گاهى قابل رؤيت ندارد و به امر خداوند متعال در فضا معلّق است . همچنين مخالف آيات و احاديثى است كه به كُروى بودن زمين ، اشاره دارند .[۱۱]از اين رو ، مفهوم ظاهرى اين احاديث ، فاقد ارزش علمى و اسلامى است .

چهار . با عنايت به آنچه گذشت ، پژوهشگران در مواجهه با روايات مذكور ، بدين سان اظهار نظرهاى متفاوتى كرده اند :

الف . همه اين روايات ، ساختگى هستند و ريشه در اساطير يونانى دارند .[۱۲]

ب . آنچه در اين روايات به عنوان تكيه گاه زمين معرّفى شده است ، رمز و اشاره است و معناى ظاهرى آنها مراد نيست .[۱۳]

ج . منظور از آنچه تكيه گاه زمين معرّفى شده ، فرشتگانى هستند كه تدبير جهان ، به عهده آنهاست .[۱۴]

د . اسم هاى مذكور (مانند : ماهى ، گاو نر ، خروس) ، اشاره به صُوَر مثالى[۱۵]يا ربّ النوع هايى است كه فلاسفه به آنها معتقد بوده اند .[۱۶]

ه . در روايات مورد اشاره ، مضاف ، در تقدير است و مقصود ، آن است كه زمين به شكل شاخ گاو و يا به شكل ماهى ، آفريده شده است .[۱۷]

و . روايتى است كه : كشاورز سال خورده اى كه داراى دو گاو شخم زن بود ، به خدمت امام صادق عليه السلام رسيد و اظهار داشت : اكنون كه عمرم به پايان رسيده است ، چه طور است كه آخرين سرمايه معيشت خود ، يعنى اين يك جفت گاو را به فروش برسانم و با پول آن ، به گوشه اى بروم و با معيشتى اندك ، به عبادت خدا بپردازم؟

امام عليه السلام در پاسخ فرمود :

لا تَفعَل ، فَإِنَّ الأَرضَ عَلى قَرنَىِ الثَّورِ .[۱۸]اين كار را مكن؛ زيرا زمين بر دو شاخ گاو قرار دارد .

مقصود ، اين است كه بهره بردارى از زمين هاى زراعتى ، بر شاخ هاى تواناى گاو شخم زن ، استوار است و اگر امام عليه السلام در عصر تراكتور بود ، در پاسخ سؤال مذكور مى فرمود : «اين كار را مكن ؛ زيرا زمين بر تراكتور قرار دارد» و دور نيست كه حديث بالا ، مانند برخى احاديث ديگر ، تقطيع شده و نيمه آخر آن (بدون آگاهى از قسمت نخست) ، موجب پندار تكيه كردن زمين بر شاخ گاو گشته باشد .[۱۹]

به نظر مى رسد كه هيچ يك از توجيهات ذكر شده ، استوار نيست و بر اساس قواعدى كه اهل بيت عليهم السلام ـ براى قبول يا ردّ سخنانى كه بديشان منسوب مى گردد ـ به ما آموخته اند ، به دليل مخالفت اين روايات با عقل ، علم ، قرآن و ساير سخنان آنان ، ظاهرا چاره اى جز مجعول دانستن و مردود اعلام كردن آنها نيست .