شاگرد پروری امام رضا(ع)

راويان بسيارى در شمارِ ياران امام(ع) بوده اند. برقى ، ۶۲ نفر[۱]و شيخ طوسى ، ۳۱۸ نفر[۲]از راويان امام رضا(ع) را نام برده اند. يكى از محققّان معاصر ، اسامى ۳۱۲ راوى از امام(ع) را همراه با روايات ايشان ، گِرد آورده است.[۳]اين تعداد راوى ، تنها برگرفته از متونى است كه روايات آن به صورت مسند ، بيان شده است ؛ چه اين كه بخشى از منابعى كه روايات امام رضا(ع) را جمع كرده اند ؛ مانند: تحف العقول ، مكارم الأخلاق ، روضة الواعظين ، النوادر راوندى و آثار سيّد ابن طاووس ، روايات را به صورت مُرسل آورده اند .

يكى ديگر از تلاش هاى امام رضا(ع) را مى توان توجّه به ارتقاى علمى شاگردان دانست. در دوران امامان متأخر، بخش قابل توجّهى از راويان حديث ، به صورت غير مستقيم از امامان پيشين روايت مى كردند. در شمار راويان امام(ع) ، فقيهان و حديث شناسان بزرگى ديده مى شوند. توجّه ويژه امام(ع) به انديشه هاى راويان در فقه و كلام ، بسيار ستودنى است. براى نمونه ، امام(ع) در ضمن پرسش از يونس بن عبد الرحمان ، دانش وى را در مبحث جبر، تفويض و اراده مى آزمايد وسپس صحيح آن را به وى مى آموزد. يونس ، در يادكرد پايان اين جلسه مى گويد :

از او اجازه خواستم كه سرش را ببوسم و گفتم : دريچه اى را بر من گشودى كه از آن غافل بودم .[۴]

يونس بن عبد الرحمان ، در جلسه اى ديگر به همراه محمّد بن عيسى در باره يك فرع فقهى (وصيّت) به صورت مفصّل با امام(ع) بحث كردند و فروع آن را جويا شدند.[۵]

در جلسه شعرخوانى دِعبِل ، امام(ع) به او - كه ابزار هنر را در اختيار داشت - مسائلى را در باره مهدويت مى آموزد تا در قالب شعر ، آن را جاودانه سازد.[۶]گاهى امام(ع) از شاگردانشان در باره اتّهاماتى كه بين مردم عليه شيعه مشهور بود ، پرسش مى كردند و راه كار پاسخ گويى را به آنها مى آموختند . براى نمونه در باره روايات تشبيه كه به امامان شيعه نسبت مى دادند ، امام(ع) از حسين بن خالد مى پرسد:

به من بگو : اخبارى كه از امامان و پدرانم درباره تشبيه و جبر نقل كردى بيشتر است يا اخبارى كه از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله در اين باره نقل شده است؟!آن گاه امام(ع) شيوه پاسخ گويى را در يك گفتگوى دوجانبه به او مى آموزد.[۷]

شاگردان امام(ع) نيز به خوبى دريافته بودند تا هر آنچه را آموختنى است ، ثبت كنند. آنان ، حركات امام(ع) را در سخن گفتن و حتّى عبادات ايشان به دقّت زير نظر داشتند و آن را گزارش مى كردند. راويان ، شيوه دعا كردن امام، طواف ايشان در حج ،[۸]چگونگى وداع بيت اللَّه الحرام ،[۹]چگونگى نماز خواندن[۱۰]و همچنين شيوه زيارت كردن ايشان در نجف اشرف[۱۱]را روايت كرده اند.

برخى از راويان مشهور امام رضا(ع) كه در كتب اربعه و وسائل الشيعة ، بيشترين روايات را از ايشان گزارش كرده اند، به ترتيب كثرت نقل ، عبارت اند از :

احمد بن محمّد بن ابى نصر بَزَنطى، محمّد بن سنان، فضل بن شاذان، محمّد بن اسماعيل بن بزيع، حسن بن على وشّاء، حسن بن على بن فضّال تيمى، صفوان بن يحيى، يونس بن عبد الرحمان، سليمان بن جعفر بن ابراهيم جعفرى، احمد بن عامر طايى، محمّد بن فضيل صيرفى و معمّر بن خلّاد. اين راويان ، بيش از چهل درصد روايات نقل شده از امام(ع) را گزارش كرده اند.

مهم ترين ويژگى محدّثان شيعه در عصر امام رضا(ع) را مى توان در پايه گذارى شيوه جوامع نگارى دانست. آنان با تدوين كتاب هاى حديثى به صورت موضوعى و سپس ادغام آنها در يك مجموعه ، مانند مجموعه ثلاثين كُتُب حسين بن سعيد[۱۲]و صفوان بن يحيى[۱۳]و يا كتاب جوامع الآثار و الجامع الكبير اثر يونس بن عبد الرحمان ،[۱۴]شيوه اى جديد را ابداع كردند كه بعدها توسّط نويسندگان ديگر ، پى گرفته شد.[۱۵]در اين دوران ، برپايى جلسات مباحثه حديث نيز در شهرهاى شيعه نشين ، گسترش يافته بود. حسن بن على وشّاء مى گويد :

در مسجد كوفه ، هفتصد نفر راوى را ديدم كه مشغول بحث حديثى و گفتن : «قال الصادق» و «قال الباقر» بودند .[۱۶]