زهد در لغت، قرآن و حدیث

زهد ، در لغت

كلمه «زُهد» در اصل به معناى «اندك بودن» و «كم ارزش بودن» چيزى است و از آن جا كه اين معنا غالبا ملازم با بى رغبتى به آن چيز است ، اين كلمه در بى رغبتى نيز به كار مى رود . ابن فارس در تبيين معناى «زهد» مى گويد :

الزاء والهاء والدال أصل يدلّ على قلّة الشيء ، والزّهيد : الشيء القليل ، وهو مُزْهِدٌ : قليل المال ، وقال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : «أفضل الناس مؤمن مُزهِد» ، هو المقلّ .[۱]

مادّه زاء و هاء و دال (زهد) ، بر اندك بودن چيزى دلالت مى كند . «زَهيد» ، يعنى چيز اندك و «مُزهِد» يعنى داراى مال اندك . پيامبر خدا فرمود : «برترينِ مردم ، مؤمنِ مُزهد است» يعنى آن كه دارايى اندك دارد .

جوهرى ، «زهد» را چنين معنا كرده است :

الزّهد خلاف الرّغبة . . . والتَّزهيدُ في الشيء وعن الشيء : خلاف الترغيب فيه .[۲]

زهد ، خلاف رغبت است «... التزهيد فى الشى ء و عن الشى ء» يعنى در فلان چيز يا نسبت به آن ، زهد (بى رغبتى) ورزيدن .

و راغب اصفهانى در المفردات آورده است :

الزهيد : الشيء القليل والزّاهد في الشيء الراغب عنه والراضي منه بالزّهيد أي القليل .[۳]

زهيد : چيز اندك «الزاهد فى الشى ء» يعنى بى اعتنا به آن چيز و رضايت دادن به اندك از آن .

بنا بر اين ، هر چند كلمه زهد ، هم در قِلّت و هم در بى رغبتى كاربرد دارد ، امّا تأمّل در كلمات واژه شناسان نشان مى دهد كه معناى نخست ، اصل و معناى دوم ، فرع آن است .

زهد ، در قرآن و حديث

مادّه «زهد» در قرآن ، تنها يك بار ، در داستان حضرت يوسف عليه السلام به كار رفته است :

«وَ شَرَوْهُ بِثَمَنِم بَخْسٍ دَرَ هِمَ مَعْدُودَةٍ وَ كَانُواْ فِيهِ مِنَ الزَّ هِدِينَ .[۴]و او را به بهاى ناچيزى ، به چند درهم ، فروختند و به او بى رغبت بودند »  .

يعنى فروشندگان يوسف ، به دليل زهد (بى رغبتى) به وى ، او را به بهاى اندكى فروختند . در اين آيه ، «زهد» در بى«رغبتى» به كار رفته است و ارتباط آن با بهاى اندك ، نشان دهنده معناى اصلى و فرعى آن است .

در احاديث اسلامى غالبا مادّه «زهد» در «بى رغبتى» به كار رفته و به ندرت در معناى «قِلّت» استعمال شده است .