نظريه تعويض از ديدگاه شهيد صدر - صفحه 107

جعفر عن أخيه موسي( ‌‌‌( الإستبصار: ج1 ص 23 ح 58‌) و در تهذيب الأحکام نيز آن را مستقيماً از عمرکي نقل کرده است: عن العمرکي عن علي بن جعفر عن أخيه موسي بن جعفر( ‌‌‌( تهذيب الأحکام: ج 1 ص 419 ضمن ح 1326‌).
سند الإستبصار نزد شهيد صدر، به جهت وجود احمد بن محمّد بن يحيي، ضعيف است و سند تهذيب الأحکام نيز نامعلوم است؛ زيرا شيخ طوسي، طريق خود را به عمرکي، نه در مشيخه اين کتاب ذکر کرده است و نه در الفهرست، و با اعتقاد به اين که سند تهذيب الأحکام ناظر به سند الإستبصار است ـ هر چند التهذيب پيش از آن تأليف شده ـ و با فرض اين که سند الإستبصار به هر حال، همان سند التهذيب است که نزد شيخ بوده و فقط آن را مختصر کرده است، پس اشکال ضعف احمد بن محمّد بن يحيي، باز هم وارد است. حميري نيز اين روايت را به نقل از عبد الله بن حسن علوي، از جدّش علي بن جعفر روايت کرده است ‌‌‌( قرب الإسناد: ص 178ح 656؛ مسائل علي بن جعفر: ص193 ح 404؛ و به نقل از علي بن جعفر در بحار الأنوار: ج 80 ص 70 ح 1‌‌). عبد الله بن حسن نيز يا ضعيف است و يا وثاقتش نزد شهيد صدر ثابت نگشته است ‌‌‌( بحوث في شرح العروة: ج 3 ص 162 و 421 و ج 4 ص 51 پاورقي 5).
با اين همه، مي‌توان سند روايت را بر طبق آنچه گذشت، اين‌گونه تصحيح کرد: شيخ طوسي در الفهرست، دو طريق به تمام کتب و روايات احمد بن محمّد بن يحيي دارد که شخصي ثقه است و در سند روايت پيشين، بالاي احمد بن محمّد بن يحيي و پس از او قرار دارد. يکي از دو طريق، همان طريق شيخ طوسي به محمّد بن احمد بن يحيي در سند اين روايت در الإستبصار است و طريق ديگر اين گونه است: عن جماعة ـ و منهم الشيخ المفيد ـ عن محمّد بن علي ‌‌(الصدوق‌‌) عن أبيه عن أحمد بن إدريس عن محمّد بن أحمد بن يحيي ‌‌‌( الفهرست، شيخ طوسي: ص144 ش 612‌‌)، که اين طريق، به اتّفاق، صحيح است و با آن، تصحيح سند روايت مذکور نيز انجام مي‌پذيرد.
آنچه عنايت و توجّه شهيد صدر را به اشکال پيشين تأييد مي‌کند، اين است که ايشان، ضعف سند متّصلي را که به جهت وجود يک راوي، ضعيف به حساب مي‌آيد، با استفاده از نظريه تعويض، برطرف نموده است، همچنان که اين مطلب در روايت تهذيب الأحکام و الإستبصار ، پس از فراهم شدن کبراي تعويض در اين وجه، به چشم مي‌خورد. در تهذيب الأحکام آمده است: و أخبرني الشيخ ـ أيده الله تعالي ـ عن أحمد بن محمّد عن أبيه عن أحمد بن محمّد عن أبيه عن أبي جعفر [أحمد بن محمّد بن عيسي] عن أبيه عن حفص بن غياث عن جعفر بن محمّد( قال: ... (تهذيب الأحکام: ج 1 ص 231 ح 669. همچنين به نقل از او در: وسائل الشيعة: ج 3 ص 464 باب 35 از ابواب نجاسات، روايتي که مي‌گويد: چيزي آب را فاسد نمي‌کند، مگر مرده بدبويي که خون در بدنش جريان داشته باشد.
منظور شيخ طوسي از بهذا الإسناد ، حسين بن عبيدالله عن أحمد بن محمّد بن يحيي عن أبيه محمّد بن يحيي است.

صفحه از 111