نظريه تعويض از ديدگاه شهيد صدر( (ق:2) ^۱

مترجم: علي‌رضا کاوند

وجه سوّم: تعويض سند شيخ طوسي با سند نجاشي

از آنجا که شيخ طوسي و نجاشي، از يک طبقه از راويان هستند و با هم در بغداد بوده‌اند، بنا بر اين، آن دو را در روايت کردن از تعدادي مشايخ، مشترک مي‌يابيم که از آن جمله‌اند: شيخ مفيد، ابن غظائري، ابن عبدون و ابن أبي جيد. لذا مي‌بينيم که اغلب طُرُق الفهرست شيخ طوسي و رجال النجاشي، از نظر راويان به هم شباهت دارند. گاهي نيز طرق آنها با هم تفاوت دارد، همچون طريقشان به «سهل بن زياد» (الفهرست: ص 80 ش 329؛ رجال النجاشي: ص 185 ش 490)، «فضل بن ابي قرّه» (الفهرست: ص 125 ش 556؛ رجال النجاشي: ص 308 ش 842) و «فضالة بن ايوب» (الفهرست: ص 126 ش 560؛ رجال النجاشي: ص 310 ش 850). گاهي نيز اين طُرُق به جهت وجود مشايخ مستقيم شيخ طوسي و نجاشي با هم مشترک‌اند، همچنان که در طريق آنان به «ابراهيم بن مهزم» (الفهرست: ص 9 ش 21؛ رجال النجاشي: ص 22 ش 31) و «زياد بن ابي حلاّل» (الفهرست: ص 73 ش 294؛ رجال النجاشي: ص 171 ش 451) و «سعد بن عبد الله» (الفهرست: ص 76 ش 306؛ رجال النجاشي: ص 178 ش 467) و ديگران، قابل مشاهده است. گاهي نيز اين طُرُق به جهت وجود مشايخ غير مستقيم نجاشي و شيخ طوسي با هم مشترک‌اند؛ همچنان که در طُرُق دو کتاب الفهرست و رجال النجاشي، اين اشتراک، به وفور قابل مشاهده است و چه بسا در اين طُرُق، همه رجال ـ از شيخ مستقيم تا راوي آخر که از صاحب کتاب نقل مي‌کند ـ ، با هم مشترک است؛ همچنان که در طريق اين دو به «ابراهيم بن هاشم قمي» (الفهرست: ص 4 ش 6؛ رجال النجاشي: ص 16 ش 18)، «ابراهيم بن اسحاق أحمري» (الفهرست: ص 7 ش 9؛ رجال النجاشي: ص 19 ش 21)، کتاب ثواب القرآن «الاسماعيل بن مهران» (الفهرست: ص 11 ش 32؛ رجال النجاشي: ص 27 ش 49)، الاسماعيل بن موسي بن جعفر( (الفهرست: ص 11 ش 31؛ رجال النجاشي: ص 26 ش 48)، و «ثابت بن شريح» (الفهرست: ص 42 ش 129؛ رجال النجاشي: ص 116 ش 297) و برخي ديگر مي‌بينيم.
نتيجه اين تفاوت و اشتراک در طُرُق اين دو به صاحبان کتب و تصنيفات، اين است که تعويض در اين وجه، يک‌ بار به صورت تعويض جزئي از سند است که مقطع دوم آن به جهت وجود نقطه ضعف، تعويض مي‌گردد و بار ديگر، کلّ سلسله سند، تعويض مي‌شود. آقا بزرگ تهراني در تحرير المقال، مورد اخير، يعني تعويض کلّ سلسله سند را عنوان کرده است، همچنان که در فهرست منابع ياد شده وجوه نظريه تعويض و به خواست خداي تعالي، توضيح آن خواهد آمد.