وقعة صفین

قدیم ترین کتاب در مورد جنگ صفین

ابوالفضل نصر بن مزاحم بن سیار منقری (م ۲۱۲ق) آثار متعددی از جمله الغارات، الجمل، النهروان، المناقب، عين الوردة، كتاب أخبار المختار بن أبي عبيد، مقتل حجر، مقتل الحسین و دیگر کتب تاریخی نگاشته که از آن همه همین یک کتاب، متعلق به جنگ صفین به جای مانده است. ابن ابی الحدید و دیگران از او نقل کرده اند به طوری که ابن ابی الحدید به جز بیست و چند صفحه همه کتاب را در شرح نهج البلاغه نقل کرده است. جنگ صفین در ماه صفر ۳۷ق در صفین موضعی نزدیک رقه بر ساحل فرات روی داد. این کتاب افزون بر بازگویی حوادث جنگ، متضمن فواید متعدد است.

درباره واقعه صفین مورخان قدیم نظیر ابومخنف لوط بن یحیی (م پیش از ۱۷۰ق)، جابربن یزید جعفی (م ۱۲۸ق)، محمد بن عمر واقدی (م ۲۰۷ق)، محمد بن جریر طبری (م ۳۱۰ق) اثری خاص تألیف کرده یا شرحی مفصل نگاشته اند اما کتاب نصر بن مزاحم قدیم ترین و مشروح ترین آنهاست که باقی است.

کتاب با نقل ماجرای ورود امیر المؤمنین به کوفه (رجب سال ۳۶ق) و خطبه ایشان آغاز می شود و شامل هشت بخش عمده است.

بخش های کتاب

بخش اول؛ پیامها، گفتگوها ونامه ها؛

بخش دوم؛ رایزنیها وچاره جوییها؛

بخش سوم؛ بسیج، حرکت، درگیری و اعلان جنگ؛

بخش چهارم؛ شروع پیکار اصلی بعد از محرم ودلاوریها؛

بخش پنجم؛ شدت پیکار و لحظات خطرناک؛

بخش ششم؛ درگیراگیر نبرد؛

بخش هفتم؛ پیروزی سپاه امیر المؤمنین؛

بخش هشتم؛ داوری و نیرنگ عمروبن عاص، داستان داوران، بازگشت امیر المؤمنین از صفین به کوفه.

کتاب وقعه صفین فقط گزارش وقایع نیست بلکه حاوی موجبات بروز تدریجی هر واقعه، گفتگوها، مکاتبات، پیامها، مشورتها، مذاکرات خصوصی، خطبه ها، برخوردها و بسیاری نکات دیگرست. به علاوه اسناد هر روایت نیز مذکور است و این خصائص کتاب را خواندنی و پرفایده کرده است از آن جمله: گفتگوی جریر بامعاویه وابلاغ پیام حضرت امیر المؤمنین و پاسخ معاویه، قرار و مدار معاویه و عمروعاص بر سرحکومت مصر؛ نامه مهم امیر المؤمنین به معاویه واظهار نظر در مورد خلافت؛ رایزنی امیر المؤمنین با مهاجران و انصار پیش از لشکر کشی به شام؛ مختار گذاشتن امیر المؤمنین اشخاص را در راهی که می خواستند اختیار کنند؛ نظر امیر المؤمنین درباره پرداخت خونبهای اربد فزاری – که زیردست و پای تعقیب کنندگان مرد - از بیت المال؛ بازداشتن امیر المؤمنین حجربن عدی و عمروبن حمق را از دشنام گویی به شامیان؛ رفتار امیر المؤمنین با دهقانان انبار؛ نمازگزاردن امیر المؤمنین بر راهب مقتول در پیکار صفین و طلب آمرزش برای او که از امیرالمؤمنین جدا نشد تا شهادت نصیبش شد؛ نامه امیر المؤمنین به دو تن از سردارانش زیاد بن نضر و شریح بن هانی در چگونگی تعبیه لشکر و مراقبتهای لازم.

علاوه بر اینها دستورها ورهنمودهای امیر المؤمنین که در موارد گوناگون آمده پر مغز و درخور توجه خاص است از آن جمله است آنچه به عاملان خراج در چگونگی رفتار با مردم نگاشته و نکاتی که به فرماندهان لشکر خویش سفارش فرموده است.

خواننده با خواندن مطالب مندرج در کتاب به تدریج به این نتیجه می رسد که هرچه در رفتار و گفتار حضرت امیر المؤمنین در زمینه های مختلف، ایمان استوار و حق پرستی وصداقت و بزرگواری دیده می شود از جانب معاویه و همگامان او حب جاه و مکنت و خدعه ها و بند و بستهای پوشیده و آشکار صورت می گیرد.

مؤلف در نقل سخنان و نامه های برخی از مخالفان از جمله متن پاسخ معاویه و عمروعاص را به امیر المؤمنین، هم انصاف و اعتدال به خرج داده و هم کتاب خود را مستند و معتبر کرده است.

ذکر تعداد شهدای رکاب امام (ع) در صفین و نهروان و ... پایان بخش کتاب است.

چاپهای وقعه صفین

چاپ سنگی به همت فرج الله کاشانی به سال ۱۳۰۱ق که در انتهای کتاب یک مثنوی و مجموعه اشعار در موعظه و مدح امیر المؤمنین علیه السلام آورده است؛
چاپ عبد السلام محمد هارون به سال ۱۳۶۵ق و ۱۳۸۲ق. ویژگی کار عبد السلام افزودن افتادگی هایی از نسخه اصلی است که در کتب دیگر از جمله در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید نقل شده بود.
چاپ چاپخانه عباسیه بیروت به سال ۱۳۴۰ق، در واقع خلاصه کتاب است؛
چاپ افست کتابخانه آیت الله مرعشی به سال ۱۴۰۳ق.
چاپ چاپخانه مجله آزادی امریکا با عنوان نختبة المحدثین فی وقعة الصفین به سال ۱۳۴۳.

ترجمه وقعه صفین