داشته است. گرچه بسياري از کتاب‌هاي فهرست اوّليه به دست ما نرسيده است، امّا گزارش‌هايي که در کتاب‌هاي رجال و فهرست دوره‌هاي بعد از آن نقل شده، حکايت از وجود آنها مي‌کند.
نجاشي، محمّد بن جعفر بن احمد، معروف به «ابن بُطّه» را از صاحبان فهرست به شمار مي‌آورد (رجال النجاشي: ش 1019). گزارش‌هاي مربوط به فهرست حُمَيد بن زياد را نيز مي‌توان در اسناد مربوط به کتاب‌هاي عبيد الله بن احمد بن نهيک (همان: ش 615) و علي بن ابي صالح (همان: ش 675)، مشاهده کرد. نجاشي، از علي بن حسين بن علي مسعودي (همان: ش 665) نيز به عنوان يکي از صاحبان فهرست، ياد مي‌کند (براي آشنايي با ساير کتاب‌هاي فهرست که در پنج قرن اوّليه به رشته تحرير درآمده‌اند، ر.ک: آشنايي با کتب رجالي شيعه: ص 13 ـ 22).
از مهم‌ترين کتاب‌هاي فهرست برجاي مانده، فهرست أسماء مصنّفي الشيعة، از ابو العبّاس احمد بن علي نجاشي (327 ـ 450 ق) است که به رجال النجاشي مشهور شده و ديگري، الفهرست شيخ الطائفه ابو جعفر محمّد بن الحسن طوسي (385 ـ 460 ق) است. شيوه ايشان در نگارش کتاب فهرست، به اين صورت است که ابتدا، اسامي صاحبان کتب و اصول را ذکر مي‌کنند و در مواردي، توثيق و تضعيف يا اطّلاعات ديگري در مورد شخص، ارائه مي‌‌دهند. در ادامه، نام کتاب يا کتاب‌هاي شخص را ذکر کرده، طريق دستيابي آنها به آن کتاب‌ها را ذکر مي‌کنند. با دقّت نظر و تتبّع در هر کدام از اطّلاعاتي که ارائه شده (براي مثال، دقّت در نام کتاب‌هايي که براي هر فرد ذکر شده، مي‌توان به نتايج ارزشمندي رسيد. شاهد اين مدّعا، تلاشي است که در مورد بخش اسامي کتب، انجام شد و در مقاله «کاوشي نو در فهرست کتاب‌هاي شيعيان» (ر.ک: مجلّه حديث انديشه: شماره اوّل)، از نگارنده، منعکس شد.
در اين نوشتار، تلاش مي‌کنيم تا اسناد و طُرُقي را که صاحبان اين دو فهرست به کتاب‌ها بيان مي‌کنند، موشکافي کنيم تا به ارزش و اهمّيت و موارد استفاده اين بخش، پي ببريم.
1. اثبات استناد کتاب به مؤلّف
علّت اصلي ذکر سند و مهم‌ترين فايده آن، اثبات استناد روايت يا کتاب به مؤلّف است. براي نمونه، نجاشي، در شرح حال محمّد بن حسن بن فرّوخ صفّار، پس از معرّفي وي و کتاب‌هايش چنين مي‌نگارد: «أخبرنا بکتبه کلّها ما خلا بصائر الدرجات أبو الحسين علي بن أحمد بن محمّد بن طاهر الأشعري القمّي، قال: حدّثنا محمّد بن الحسن بن الوليد عنه بها. و أخبرنا أبو عبد الله بن شاذان، قال: حدّثنا أحمد بن يحيي، عن أبيه، عنه بجميع کتبه و ببصائر الدرجات» (رجال النجاشي: ش 948).
نجاشي، در اين بخش، روش دستيابي‌اش به کتاب‌هاي محمّد بن حسن صفّار را بيان مي‌کند که آن را در اصطلاح، طريق نجاشي به کتب محمّد بن حسن صفّار مي‌گويند. مهم‌ترين فايده ذکر طُرُق، اثبات استناد کتاب به مؤلّف است و در کنار آن، اطمينان از صحّت دستيابي به کتاب، چنان
