ق، مي‌داند. شيخ صدوق، پس از اين مسافرت، عازم سفري ديگر به نواحي خراسان و ماوراء النهر مي‌شود که تاريخ حضور وي در مناطق خراسان، سمرقند، بلخ و ايلاق ^۱ را 386 ق، مي‌دانند.
با اين وصف، مي‌توان گفت: شيخ صدوق، ابتدا کتب و احاديث قم را به بغداد منتقل کرده و سپس به ماوراء النهر رفته و آثاري چون کتاب من لا يحضره الفقيه را در ايلاق، نوشته است (رجال النجاشي: ص 1049. همچنين، ر.ک: کتاب من لا يحضره الفقيه: ج 1 مقدمه محقّق).

11. ابو الحسين محمّد بن عثمان بن حسن نصيبي

وي، کتب فارس بن سليمان ارّجاني را در ارّجان ^۲ سماع کرده و اجازه نقل اين کتب را به نجاشي، داده است (رجال النجاشي: ش 849). همچنين وي از حسين بن خالويه ـ که ساکن حلب بوده ـ نيز حديث نقل مي‌کند. نجاشي، اين جريان را چنين نقل مي‌کند: «الحسين بن خالويه ابو عبد الله النحوي، سکن طب و مات بها ... له کتب منها کتاب الأوّل و مقتضاه، ذکر إمامة أميرالمؤمنين(، حدّثنا بذلک القاضي أبو الحسين النصيبي قال، قرأته عليه بحلب (رجال النجاشي: ش 161).
همچنين وي از احمد بن حسين غضائري نيز نقل مي‌کند (همان: ش 572) و نجاشي نيز از وي، نقل مي‌کند. بنا بر اين، مي‌توان گفت که وي، واسطه انتقال کتب از ارّجان و حلب به بغداد بوده است (ر.ک: همان: ش 603، 849، 1189، 572 و 161).

12. ابو عبد الله محمّد بن علي بن شاذان قزويني

وي، واسطه انتقال کتب و اجازات مشايخ بزرگي چون ابن قولويه قمي، علي بن حاتم قزويني، احمد بن محمّد بن يحيي عطّار قمي و حسن بن حمزه طبري به نجاشي بوده است (همان: ش 150). وي را مي‌توان واسطه انتقال کتب ايران (قم، طبرستان و قزوين) به عراق (بغداد، کوفه و بصره) دانست (رک: همان: ش 1028، 1047، 939، 907، 867، 828 و 513).
از آنچه گذشت، توانستيم برخي از سفرها و رحلات حديثي را در ميان اسناد کتاب‌هاي راويان که در کتب فهرست ذکر شده، رديابي کرده، مسير سفرهاي حديثي، مبدأ و مقصد آنها و حاصل آنها را تا حدودي بررسي کنيم. دقّت در اين شيوه، مي‌تواند راه‌گشاي بسياري از مسائل در مورد سفرهاي حديثي و مکاتب، حوزه‌ها و مدارس حديثي باشد. البته گذشته از اين روش، در مواردي نيز رجاليان به صراحت، مسافرت‌هاي حديثي محدّثان را گزارش کرده‌اند. براي نمونه، گزارش‌هايي از سفرهاي محدّثان از مدرسه کوفه به قم که در الفهرست شيخ طوسي و نجاشي منعکس شده، چنين است: