ماهيّت توبه

احاديث در این زمینه را به پنج دسته مى توان تقسيم كرد:

دسته اوّل، احاديثى كه توبه را نقطه مقابل اصرار مى دانند، مانند حديثى كه در تبيين سپاهيان عقل و جهل، توبه را از جنود عقل و ضدّ آن، يعنى اصرار بر گناه، عدم تصميم به بازگشت از گناه را از جنود جهل، شمرده است.[۱]

بر اين اساس، توبه در اصطلاح شرع نيز در همان معناى لغوى آن به كار رفته است. بنا بر اين، ترك گناه و تصميم بر عدم تكرار آن در تحقّق مفهوم شرعى توبه، كافى است.

دسته دوم، احاديثى كه توبه را به ندامت، تفسير كرده اند[۲]و تصريح مى كنند كه ندامت، به خودى خود، استغفار شمرده مى شود[۳]و پشيمانى گنهكار، حتّى قبل از استغفار او، موجب آمرزش الهى است.[۴]

دسته سوم، احاديثى كه اعتراف به گناه را توبه شمرده اند و آن را موجب مغفرت خداوند متعال مى دانند.[۵]

دسته چهارم، احاديثى كه تصميم به عدم بازگشت به گناه را شرط توبه شمرده اند و ترك گناه را موجب آمرزش آن دانسته اند.[۶]

دسته پنجم، احاديثى كه استغفار و درخواست آمرزش زبانى را هم شرط توبه ذكر كرده اند.[۷]

دسته ششم، احاديثى كه افزون بر موارد ياد شده، امور ديگرى مانند: اداى حقوق خدا و مردم را شرط توبه و يا از آثار آن دانسته اند.

جمع بندى احاديث در تبيين ماهيّت توبه

با تأمّل دقيق در احاديثى كه بدان اشاره شد، مشخّص مى شود كه نه تنها تعارضى ميان آنها در تبيين حقيقت توبه وجود ندارد، بلكه هر دسته از آنها به بُعدى از ابعاد اين حقيقت اشاره دارد.

به عبارت روشن تر، توبه، حقيقتى است داراى جسم و روح، و ظاهر و باطن. روح توبه، ندامت و پشيمانى است. احاديثى كه توبه را به پشيمانى تفسير كرده اند، به اين واقعيت، اشاره دارند.[۸]

ندامت حقيقى، گنهكار را وادار به بازگشت از انجام گناه و تصميم بر عدم تكرار آن مى نمايد.[۹]احاديثى كه توبه را ضدّ اصرار معرّفى كرده اند، به اين معنا اشاره نموده اند.[۱۰]

ندامت از نافرمانى خداوند متعال در پيشگاه او، روح استغفار است. لذا ندامت به استغفار، تفسير شده، به گونه اى كه حتّى بدون استغفار زبانى نيز، گنهكار نادم، مورد مغفرت الهى قرار مى گيرد.

همچنين اعتراف مذنبِ نادم، در پيشگاه حق تعالى، نوعى عذرخواهى و آمرزش خواهى است و بدين جهت، توبه ناميده شده است.

احاديثى كه استغفار زبانى را شرط توبه مى دانند،[۱۱]به اين معنا اشاره دارند كه نادم حقيقى، نمى تواند از خداوند متعال، آمرزش نخواهد، هر چند خداى مهربان از روى لطف، پيش از آمرزش خواهى هم او را بخشيده باشد.

احاديثى كه اداى حقوق الهى و مردم و امورى ديگر[۱۲]را شرط توبه و يا از آثار آن مى دانند، به اين معنا اشاره دارند كه نادم حقيقى براى جبران گذشته خود، ملتزم به همه لوازم توبه خواهد بود و هر چه ندامت گنهكار بيشتر باشد، آثار افزون ترى در زندگى تائب، پديد خواهد آمد.