الایضاح فی الرد علی سائر الفرق

کتابی کلامی از عصر ائمه(ع)

الإیضاح تألیف ابومحمد فضل‌ بن‌ شاذان‌ بن‌ خليل‌ اَزْدي‌ نيشابوري (م ۲۰۶ ق) علی رغم شهرتش بدین صورت که چاپ شده در دست دانشمندان شیعه نبوده و علمایی چون علامه مجلسی که اهتمام داشتند از این گونه آثار نقل کنند، آن را ندیده اند.

موضوع کتاب محاجّه با اهل سنت و فرقه های آن دربارۀ امامت و برخی از احکامی است که تحریف کرده اند. مؤلف در مقدمه با جمع بندی فرقه ها و اختلاف آرا و احکام، اهل قبله را به دو دسته تقسیم می کند: دسته ای که جماعت نامیده شده و منتسب به سنت پیامبرند و در احکام و آراء و حلال و حرام خود اختلاف نظر دارند با این حال برخی از آنها شهادت بعضی دیگر را می پذیرند و با آنان نماز می خوانند و احادیثشان را می پذیرند و ..؛ دستۀ دوم شیعه هستند که شهادتشان پذیرفته نمی شود، پشت سرشان نماز خوانده نمی شود و احادیثشان قبول نمی شود.

پس از این تقسیم بندی به بیان عقاید اهل سنت می پردازد و سخنان جهميه‌، معتزله‌، جبریه و اصحاب‌ حديث‌ را باز گفته، آنگاه علمای اصحاب حدیث را بر شمرده است‌.

خطبه خلیفۀ اول زمانی که والی شد؛ عزم خالد برای کشتن امیرالمؤمنین؛ پشیمانی خلیفۀ اول به هنگام مرگ از بعضی از اموری که مرتکب شده بود که یکی از آنها ورود به خانۀ فاطمه است؛ سخن خلیفۀ دوم به اینکه علی به خلافت شایستگی دارد؛ اختلاف احکام شیخین؛ اذان و آنچه که خلیفۀ دوم از آن حذف کرد؛ کیفیت جمع قرآن، اختلاف خلیفۀ سوم و عائشه، نهی خلیفۀ دوم از ازدواج عجم با عرب و تفضیل عرب بر عجم؛ نماز خلیفۀ اول با مردم در حیات رسول الله؛ نسبتهایی که به برخی از انبیا می دهند؛ چگونگی بیعت گرفتن برای خلیفۀ اول؛ پشیمانی عبد الله بن عمر به هنگام مرگش از عدم جهادش با فئه باغیه (همراهی نکردنش با امیر المؤمنین)؛ اختلاف ابن مسعود با خلیفۀ سوم؛ رجعت؛ نهی خلیفۀ دوم از متعه نساء و حج؛ نقل سخن سلمان به هنگام انحراف ماجرای خلافت و ... از مطالبی هستند که در این کتاب مؤلف با استناد به سخن خود اهل سنت با آنان محاجه کرده است.

این نکته از ویژگیهای ایضاح است که مؤلف نیز بدان تصریح دارد: هر آنچه روایت کردم همه از روایات اهل سنت بود نه روایات اهل بیت و علمای شیعه.

محدث ارموی المسترشد محمد بن جریر بن رستم طبری را مأخوذ از ایضاح ابن شاذان می داند.

چاپ الإیضاح

این کتاب به‌ كوشش‌ جلال‌ الدين‌ محدث‌ ارموی در تهران‌ در ۱۳۵۱ش‌منتشر شده‌ و سپس‌ در بيروت‌ در ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌ و ۱۴۳۰ق/ ۲۰۰۹م تجديد چاپ‌ شده‌ است‌.

این چاپ دارای تعلیقات فراوان و فهرستهای بسیار نیکو و راهگشا برای مطالب کتاب است.

منابع: مقدمۀ مرحوم محدث ارموی بر چاپ الإیضاح؛ دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ابن شاذان، ابومحمد، نوشتۀ احمد پاکتچی؛ مقالات آقای حسن انصاری در سایت کاتبان به آدرس http://ansari.kateban.com

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی