الثاقب فی المناقب

کتابی در فضایل اهل بیت(ع)

عمادالدين‌ ابوجعفر محمد بن‌ على‌ طوسى‌ مشهور به ابن‌ حَمزه (قرن ۵ و ۶ ق) در مقدمه بعد از آنکه شمه ای از فضائل ائمه را با توجه به حدیث ثقلین و آیات قرآن برشمرده، از آغاز نگارش کتاب نیز سخن گفته است. روزی برای یکی از دوستانش از فضائل ائمه سخن می گفته است. شیرینی احادیث بر مذاق آن شخص و اشاره به تصنیف علما در این باب، انگیزه ای می شود که او به نگارش این کتاب در این موضوع دست یازد و ترکیبی بدیع در این کتاب ارائه دهد.

محتوای الثاقب فی المناقب

این کتاب از پانزده باب تشکیل شده وهر بابی دارای فصول مختلفی است:

باب اول در معجزات حضرت ختمی مرتبت رسول خدا صلی الله علیه وآله است که دارای ۱۵ فصل است. در این فصول مختلف احادیثی از معجزات حضرت ایشان درباره شفای مریض، سخن گفتن با بهائم و جمادات، زنده کردن اموات، اطاعت درخت از ایشان و ... نقل شده است.

باب دوم در معجزات انبیاست که در قرآن ذکر شده و مؤلف موازنه ای بین این معجزات و معجزات حضرات معصومین علیهم السلام قرار داده است. در این باب افزون بر معجزات انبیا به آصف بن برخیا نیز اشارت رفته است.

باب سوم در بیان معجزات امیر المؤمنین علیه السلام است که در این باب به معجزاتی از ایشان در باب تغییر چهره دشمنانشان، إخبار از غیب و ... نقل شده است.

باب چهارم معجزات حضرت فاطمه علیها السلام از نزول ملک بر وی، سخن گفتنش در بطن مادر و ... نقل شده است.

باب پنجم معجزات امام حسن علیه السلام در باب زنده کردن مردگان، ثمر دادن خرمای خشک به دست ایشان، إخبار از غیب و ... نقل شده است.

باب ششم معجزات امام حسین علیه السلام از شفای برص، شفای فطرس ملک، إخبار از غیب، اجابت دعا و... نقل شده است.

سپس هر بابی به هریک از ائمه علیهم السلام اختصاص داده شده و برخی از معجزات و کرامات آن حضرات تا حضرت ولیعصر (عج) نقل شده است.

منابع الثاقب فی المناقب

ابن حمزه روایات این کتاب را به طرق مختلف نقل کرده است:

بخشی از روایات کتاب منقول از استادش ابو جعفر شوهانی است؛
برخی از منقولات کتاب مشاهدات شخصی و کرامات واقع شده در عصرمؤلف است؛ از جمله اینکه نقل می کند که انوشروان مجوسی اصفهانی که نزد خوارزمشاه منزلتی داشت دچار برص شده بود، با وارد شدن به بارگاه امام رضا علیه السلام شفا می گیرد اسلام می آورد و مالی بسیار بر مساکین می بخشد و صندوقی از نقره برای بارگاه می سازد (ص ۲۰۵-۲۰۶)؛ نیز شفای محمد بن علی نیشابوری که از هفده سالگی نابینا شده بود را نقل می کند (ص ۲۰۶-۲۰۷)؛
بخشی از منقولات کتاب از کتب پیشین نقل شده است همچنانکه در مقدمه گفته است: «علمای شیعه در این باب کتابهای بسیار نگاشته‌اند...» اما در بسیاری موارد به نام این کتب اشاره نشده است؛
بخشی از کتاب منقول از پنج کتاب ذیل است که به نام آنها تصریح کرده است: الف) کتاب بستان الکرام از ابو الحسن محمد بن احمد بن شاذان قمی (از علمای قرن چهارم و پنجم)؛ ب) مفاخر الرضا از ابو عبد الله محمد بن عبد الله بن بیع شافعی مشهور به حاکم نیشابوری (د ۴۰۵ق)؛ ج) حلیة الأولیا از حافظ ابو نعیم احمد بن عبد اصفهانی (د ۴۳۰ق)؛ د) فضائل البتول از ابو موسی؛ ه) سیر الأئمه از مولینی.

این پنج کتاب از آن رو ذکر شد که از میان آنها تنها حلیة الأولیا به جای مانده و امروزه از چهار کتاب دیگر اثری در دست نیست.

چاپ الثاقب فی المناقب

تنها چاپی که از این کتاب یافتیم چاپ مؤسسه انصاریان بود که با تحقیق نبیل رضا علوان بارها چاپ شده است. مقدمه موجز و گویا، استفاده از نسخه های مختلف، توضیح عبارات مشکل و فهارس مختلف در پایان کتاب از مزیتهای این چاپ است.

منابع:

مقدمه نبیل رضا علوان بر الثاقب فی المناقب؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، مقالة «ابن حمزه، عماد الدین» از احمد پاکتچی؛ lib.ir

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی