اين دانشمند شاعر، عارف و زاهد، در ادبيات عرب نيز دستي از نزديک بر آتش داشت. الصمديه‌ي او در نحو، هنوز هم کتاب درسي حوزه‌هاي علميه است و فهم عبارات موجزش، افتخاري براي طلّّاب مبتدي. از ويژگي‌هاي مهم اين کتاب، مي‌توان به استفاده فراوانش از شواهد قرآني و حديثي، اشتمال قابل توجّه بر آراي نحويان و جمع کردن ايجاز و عمق در کنار هم، اشاره کرد.
شيخ بهايي را بايد لغزگو و معمّا‌ساز دانست. وجيزه نويسي‌اش را علاوه بر درايه و نحو، در فقه نيز مي‌توان ديد و رسائل اثنا عشريه را بر آن، مثال زد. تهذيب البيان، لغز الزّبدة، لغز النّحو، لغز الکشّاف، لغز الصّمديه، لغز الکافية و لغز القانون نيز نبايد از نظر، دور بماند.
اين رياضيدان، منجّم، جغرافيانويس، مهندس، شاعر و اديب، پيش و بيش از همه اينها، فقيه بود. مشرق الشمسين فقهي او، اثري است استدلالي، بر اساس آيات الأحکام و حديث. «جبعي»، نخستين رساله‌نويس فارسي نيز هست که جامع عباسي را به رشته تحرير درآورد.
حبل المتين وي نيز اثر فقهي وزيني است. زبدة الاصول هم تا مدّت‌ها کتاب درسي حوزه‌هاي علميه بود و حديث پژوهي، او را از الأربعون حديثا و الحديقة الهلالية مي‌توان پيگيري کرد. مفتاح الفلاح وي، در اعمال و اذکار شبانه‌روز و تفسير سوره حمد نيز خواندني است. کشکول شيخ، مجموعه‌اي است ارزشمند از علوم و معارف مختلف که اثري جاودان در شناسايي بهايي هم محسوب مي‌شود؛ چرا که شناس‌نامه علوم او و آينه آگاهي‌هايي اوست. صد افسوس که المخلاّة او و برخي ديگر از آثارش به‌دست ما نرسيده است.
شيخ بهايي، يچزي حدود يکصد اثر از خود بر جاي گذاشته که برخي از آنها هنوز در قالب نُسَخ خطّي است و برخي ديگر، چاپ منقّحي ندارد. ۱ شايد بتوان، آماري اين‌گونه از آثارش ارائه کرد: فقه: 29 جلد، ادبيات عرب: 28 جلد، علوم قرآني: نه جلد، رجال و اجازات: هشت جلد، ادعيه و مناجات: شش جلد، اعتقادات: پنج جلد و حديث: دو جلد. ۲
اين آمار، هر چند کامل نبوده، قابل استناد رسمي و علمي نيست، اما مي‌تواند گوياي مذاق فقيه و اديب و مفسّرِ عاملي، اصفهاني و قزويني، يعني شيخ بهايي باشد.
سوم: جايگاه اجتماعي و سفرها
بهايي را بايد فقيهي سياستمدار، عالمي روز‌آمد و دانشمندي آگاه به زمانه دانست. او در عين گرايش به زهد و عرفان، بالاترين منصب ديني کشور، يعني شيخ الإسلامي را پذيرفت، اما براي شاهي شعر نگفت. او علي‌رغم منزلتي که علاوه بر شيخ الإسلامي در دربار صفوي به جهت دانش، تقوا، کفايت و کارداني‌اش داشت و مورد اعتماد کامل عبّاس صفوي و مشاور او بود، جانب شرع را فرو نمي‌گذارد
1.. دانش‌نامه جهان اسلام، ج ۴، ص ۶۶۱ (مدخل بهاء الدّين عاملي، مقاله محمّدهاني ملاّزاده، با تصرّف و تلخيص).
2.. «زندگي‌نامه و بررسي شخصيت علمي شيخ بهايي»، جمال الدّين حيدري فطرت: نشريه محدّث، ش ۱۸، ص ۱۷.
