حسن صفّار پیدایی این علم با روخدادهای پیشاخلقتی در پیوند است؛ چه خداوند ابتدا ارواح را دو هزار سال قبل از بدن‌ها خلق کرد و چون خواست که آنها را در کالبدها نهد، بر پیشانی آنان کافر یا مؤمن بودن و اعمال نیک و بدشان را نگاشت و تنها رسول خدا و ائمه با توسّم و فراست، می‌توانند این پیشانی نوشت را بخوانند و از درون فرد آگاه گردند.^۱ از منظر او ائمه در قرآن با ویژگی‌هایی چون «مُتَوَسِّمین» و کسانی که مردمان را به چهره و نشانه می‌شناسند، معرفی شده‌اند.^۲ سخن رسول خدا، «اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ ینْظُرُ بِنُورِ اللَّه» نیز به همین معنا اشاره دارد.^۳

1 - 1 - 4. توفیق و تسدید

جایگاه کاربستِ این قوّه، مانند تحدیث، در حوادثی است که حکم آن در کتاب و سنّت نیست. در این هنگام به امام توفیق داده می‌شود (توفیق) و استوار (تسدید) می‌گردد و از رأی و قیاس بهره نمی‌برد.^۴ شاید در نگاهی کلّی بتوان این پدیده را با تحدیث پیوند زد، ولی صفّار با تبویب جداگانه روایات در پیوند با توفیق و تسدید، آن را از تحدیث جدا دانسته است.

1 - 1 - 5. رجم

در بصائر الدرجات مورد کاربرد این منبع هم بسان تحدیث و توفیق و تسدید، در مُعضِلات، حوادثی که حکم آن در کتاب و سنّت نیست، دانسته شده است و آورده‌اند که امیر المؤمنین علیه السلام به هنگام پیش آمدن مُعضِلات، حوادثی که حکم آن در کتاب و سنّت نیست، رجم می‌کرد و حکم را در می‌یافت.^۵

مجلسی رجم را سخن بر پایه الهام الهی می‌داند، نه سخن بر پایه ظن و گمان.^۶ افزون بر این، در نسخه بصائری که مجلسی استفاده کرده، در یکی از احادیث، بعد از واژه «رجم»، این عبارت تفسیری آمده است: «یعْنِی سَاهَمَ». او همین عبارت را مبنای شرح خویش قرار داده، می‌نویسد:

علم موروثی ائمه به تحدیث چه نیازی داشته‌اند؟ او که بر نصوص بسنده می‌کند، به اجمال می‌گوید که به تصریح ائمه اگر زیادتِ علمِ ناشی از تحدیث نباشد، آنچه نزد ایشان است، به پایان خواهد رسید.^۱ پسینیان کوشیده‌اند تا این ابهام را روش سازند؛ برای نمونه مجلسی در این حدیث چندین احتمال داده است؛ از جمله آن که ممکن است بقای علوم آنها به چنین حالاتی مشروط باشد و شاید علم مستفاد تفصیلی از دانسته‌های اجمالی آنها باشد و به ائمه امکان استنباط تفصیل مطالب بدهد. نیز شاید منظور این باشد که بدون این حالات اظهار علوم برای امامان جایز نیست. همچنین، ممکن است مراد تمام شدن علومی چون معارف الهی یا امور بدائی باشد که در حیطه حلال و حرام نیست.^۲

ملا صالح مازندرانی علم خداوند را به سه دسته تقسیم می‌کند: علمی که به خداوند ویژه است و کس را از آن آگاه نساخته است. علمی محتوم که برای انبیا و اوصیا آشکار ساخته و در آن تبدیل و تغییری رخ نمی‌دهد و علمی که در آن بداء رخ می‌دهد. به باور او، مراد از علم حاصل از تحدیث همین قسم است که اگر خداوند ائمه را از آن نیاگاهاند، راهی بدان ندارند.^۳

علامه طباطبایی معتقد است که دلیل نیاز به الهام و تجدّد و تدریج در علم امام، به حسب مقام عنصری او است و گر نه، امام به حسب مقام نورانیت ممکن است به چیزی علم ثابت داشته باشد و علم به همان معلوم به حسب مقام عنصری به الهام جدید منوط باشد.^۴ او در جایی دیگر، علوم ائمه را به دو دسته تقسیم می‌کند: علمی مانند بدیهیات که از نظرشان غایب نمی‌گردد و علومی که به تأمّل و توجّه نیاز دارد؛ به گونه‌ای که هرگاه خواستند، بدانند، می‌دانند و ممکن است از راه صعود ارواح ایشان در شب‌های جمعه و توجّه به مقام نورانیت به دست بیاید.^۵

1 - 1 - 3. توسّم^۶ و فراست

این منبع شناختی، ائمه را بر شناخت باطن مردمان توان می‌سازد. از دیدگاه محمد بن