آگاه‌اند.^۱ علم آنان به گذشته، «علم ماضی» نیز خوانده می‌شود که علمی تفسیر شده است و علم به آینده یا «علم غابر» هم دانشی مکتوب و نگاشته شده است.^۲

صفّار منشأ این دو علم میراث رسول خدا می‌داند.^۳ هر چند در روایاتی از بصائر گاه سرچشمه این علم را کتاب، «تبیان کل شئ،» دانسته شده است،^۴ اما این‌ها با یک‌دیگر منافاتی ندارد، زیرا کتاب هم میراثی از رسول خدا است. صفّار از این علم به مرتبت و جایگاه ائمه هم نقبی زده است و آنها را به علّت داشتن چنین علیم، از انبیای اولی العزم^۵ و افرادی چون خضر که تنها از «ما کان» آگاه‌اند،^۶ اعلم دانسته است؛ چه ائمه به تبیان کل شئ (کتاب)، علم دارند؛ حال آن که انبیای اولی العزم و دیگران تنها بخشی از علم کتاب را در اختیار داشته‌اند.

الف - 2) علم حادث

این همان علم حاصل از فرایند تحدیث است که پیش از این، از آن سخن گفتیم و بنا بر روایات بصائر الدرجات برترین علم ائمه است.^۷

صفّار افزون بر کلیات پیش‌گفته، کوشیده تا علم مبذول ائمه را در مصادیقی جزئی‌تر نیز به نمایش بگذارد. از این رو، حجم قابل توجهی از روایات مربوط به علم امام را به بیان جلوه‌های این علم اختصاص داده است. سیاهه این جلوه‌ها به شرح زیر است:

علم به حلال و حرام،^۸ علم انساب عرب و مولد اسلام (علم ائمه نسبت به دوستان و دشمنان خود)، علم منایا و بلایا (زمان مرگ و ابتلائات شیعیان)،^۹ فصل الخطاب (قضاوت و حکم)،^۱۰ علم وصایا،^۱۱ علم به بهشت، دوزخ و آسمان و زمین و اخبار آن،^۱۲

نباشد، روح القدس آن را به ایشان می‌رساند.^۱

«روح من أمره» یا «روح» هم در آیینه روایات این کتاب چنین جلوه کرده است که آفریده‌ای بزرگ‌تر از ملائکه، جبرئیل و میکائیل است که به رسول خدا و ائمه خبر می‌رساند و استوارشان می‌سازد.^۲ روح با هیچ‌یک از انبیای پیش از محمد صلی الله علیه و آله و سلم نبوده است^۳ و به زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر زمین هبوط کرده و پس از او دیگر ره آسمان نگرفته، بلکه با ائمه همراه شده است.^۴

1 - 3. گستره علم امام

صفّار به تقسیم علم خداوند به دو دسته «علم مبذول» (علم عام) و «علم مکفوف» (مکنون / علم خاصّ)،^۵ بهره ائمه از آنها یا به دیگر سخن، گستره علوم ائمه آنها را تحلیل کرده است:

الف) علم مبذول

با بهره از بصائر الدرجات می‌توان این علم را چنین تعریف کرد: علم مبذول یا علم عام، علمی است که خداوند ملائکه، رسولان و انبیای خویش را بر آن آگاه ساخته^۶ یا به دیگر سخن، علمی است که خدا در قالب تقدیر ریخته و امضا نموده است^۷ و ائمه همه آن را می‌دانند.

صفّار با نقل روایاتی علم مبذول ائمه را به سه دسته «ماضی»، «غابر» و «حادث» تقسیم می‌کند.^۸ با توجه به درون مایه احادیث می‌توان علوم «ماضی» و «غابر» را در قالب «علم ما کان و ما یکون» آورد و علم مبذول ائمه را از دیدگاه صفّار در این دو بخش بررسید.

الف - 1) علم ما کان و ما یکون

ائمه از آنچه در گذشته بوده (ما کان)، و آنچه در آینده تا قیامت، رخ خواهد داد (ما یکون)