که از منظر کلینی قدرت، نهایتاً به عنوان یکی از راه‌های شناخت امام جامع الشرائط مطرح است. بر این پایه می‌توان گفت در اندیشه قمیان علم و عصمت ویژگی‌های اصلی امام هستند.

نتیجه

آن گونه که از ابواب کتاب بصائر الدرجات، نحوه چینش احادیث آن و در نظر گرفتن احادیث هم موضوع در آن بر می‌آید. نظام امام‌شناسی صفّار بر چهار محور: «ضرورت و چرایی وجود امام»، «وحدت امام در هر زمانه»، «جایگاه و مرتبت امام» و «صفات و ویژگی‌های امام» استوار است. از منظر او بر قراری و پایداری نظامی مطلوب و بسامان در عالم تکوین و تشریع وجود امام را در تمامی زمان‌ها بایسته می‌سازد.

البته در هر دوره تنها و تنها یک امام ناطق وجود دارد و اگر فردی دیگر حایز شرایط امامت باشد، امام صامت خواهد بود. ائمه، به عنوان جانشینان و اوصیای خاتم رسولان، از تمامی انبیای دیگر حتّی انبیای اولو العزم هم برترند. صفار به دلیل نگارش کتابی در فضایل اهل بیت، دو صفت علم و قدرت ایشان را نمود بیشتر داده و احادیثی با این دو موضوع را گرد آورده است و به مقوله عصمت اشاراتی گذرا دارد.

در بصائر، نخست منابع و سرچشمه‌های علم ائمه از رهگذر احادیث عرضه می‌گردد. در دیگر گام، حدود و ثغور علم ایشان معین می‌گردد. سپس وسایط و ابزارهای ائمه برای دریافت علوم مورد بررسی قرار می‌گیرد و در پایان از انتقال علم و چرایی افاضه آن به امام سخن گفته می‌شود.

سرچشمه‌های علم امام آن گونه که در بصائر منعکس شده، عبارت‌اند از: «توارث»، «تحدیث»، «توسّم و فراست»، «توفیق و تسدید»، «رجم» و «عمودهای نور». امام از رهگذر وسایطی چون «روح القدس» و «روح» علم الهی را به دست می‌آورد. ائمه تمامی «علم مبذول» الهی، اعمّ از علم ما کان، ما یکون و علم حادث را دارند و می‌توانند به «علم مکفوف» نیز به در صورت اراده و اذن الهی می‌توانند دست یابند. همه این علوم، از امامی به امام دیگر منتقل می‌گردد و از همین رو، ائمه در علم با یک‌دیگر مساوی هستند. از دیدگاه محمد بن حسن صفار چرایی افاضه این علوم به ائمه، سر در حوادث پیشاخلقتی و رخدادهای عالم ذرّ و اشباه و اظلّه دارد. از آنجا که اراده ائمه سر در اراده و خواست الهی دارند، ایشان بر هر کار خارق العاده‌ای قادر و توانا هستند.

امام را از ملائکه و تمامی پیامبران برتر می‌داند.^۱ اما در بحث صفات و ویژگی‌های امام تفاوتی اساسی روی داده است؛ بدین معنا که صفّار «علم» و «قدرت» را شاخصه امام می‌داند و کلینی «علم و عصمت» را. دقّت بیشتر نشان می‌دهد که این تفاوت ریشه در تفاوت هندسه امام‌شناسی کلینی و صفّار ندارد، بلکه هدف صفّار از نگارش بصائر الدرجات است که چنین تفاوتی را رقم زده است؛ بدین معنا که صفّار در این نگاشته سر آن دارد تا فضایل ائمه و اهل بیت را پیش دید نهد و در این زمینه «علم» و «قدرت» می‌توانند بهترین نمایندگان فضل و برتری اهل بیت باشند؛ حال آن که محدّثی چون کلینی بر آن است تا باورهای امامیه را بر اساس نصوص در قالب پیکره‌ای منسجم و نظامی متقن عرضه نماید^۲ و از این رو، نحوه چینش احادیث و عناوین ابواب الکافی بی‌شک نمایان‌گر هندسه امام‌شناسی او است.

البته این بدین معنا نیست که نتوان از بصائر الدرجات به نظام امام‌شناسی صفّار نقبی زد؛ چه به هر روی او در ضمن ارائه فضایل اهل بیت، لا جرم مبانی کلامی خویش را نیز القا کرده است؛ امّا سخن آن است که وجهه فضیلت‌گرایانه کتاب بر سویه کلامی آن چیرگی دارد. گواه این سخن آن که کلینی در کتاب الحجة الکافی و به هنگام روشن‌داشت مقام و صفات امام در گزینش روایات، انتخاب عناوین و چینش ابواب، به ویژه در احادیث مربوط به علم امام، از بصائر الدرجات بسیار اثر پذیرفته است.^۳ با این حال، همو به گاهِ نقل احادیث دالّ بر قدرت‌های شگفت امام - که با احادیث بصائر الدرجات بن مایه‌ای مشابه دارند - ره صفّار را نپوییده و به فراخور نظام اندیشگی خویش، آنها را بیشتر در تاریخ ائمه^۴ و گاه در نشانه‌های شناخت امام،^۵ ابواب فقهی^۶ یا ابواب مربوط به دعا^۷ می‌آورد. این خود نشان می‌دهد