ابراهیم بن هاشم، «تلمیذ یونس بن عبدالرحمان» و «من اصحاب الرضا علیه السلام» بوده - نظر کشی می‌داند و در باره آن تردید و اشکال می‌کند.^۱ صاحب کتاب معجم رجال الحدیث نیز حتی قاطع‌تر از نجاشی در این باره، ادعای جزم و قطعیت در عدم صحت این نظر کشی و شیخ طوسی را صحیح می‌داند^۲ و دلیل آن را این گونه بیان می‌کند که ابراهیم بن هاشم با وجود کثرت روایاتش از مشایخ گوناگون، حتی یک روایت نیز بدون واسطه از امام رضا علیه السلام و یونس بن عبدالرحمان نقل نکرده است. بنا بر این، چگونه ممکن است از اصحاب امام رضا علیه السلام و شاگرد یونس بن عبدالرحمان بوده باشد. صاحب کتاب معجم رجال الحدیث در ادامه تذکر می‌دهد که البته این مسئله با ملاقات امام رضا علیه السلام توسط ابراهیم بن هاشم، منافاتی ندارد.^۳

شوشتری در قاموس الرجال، با تأیید این نظر - که نمی‌توان صحت ملاقات ابراهیم بن هاشم با امام رضا علیه السلام و نیز با یونس بن عبدالرحمان را ثابت کرد^۴ - احتمال می‌دهد که ممکن است تعبیر «تلمیذ یونس» برای ابراهیم بن هاشم در عبارت کشی تحریف شده و شکل صحیح آن به صورت «روی عن تلامیذ یونس» بوده باشد.^۵

برخی از پژوهش‌گران معاصر، «شاگرد یونس» بودن ابراهیم بن هاشم را به معنای پذیرش مکتب کلامی یونس توسط او دانسته‌اند.^۶ این نظر را از آن جهت می‌توان صحیح دانست که شیخ طوسی در کتاب الفهرست خود، از ابراهیم بن هاشم با تعبیر «مِن اصحاب یونس بن عبدالرحمان» یاد کرده است؛^۷ اما از آن جهت دارای اشکال است که همان گونه که در جای خود به تفصیل بیان خواهد شد، «مِن اصحاب یونس بن عبدالرحمان» بودن یک راوی با «یونسی» بودن او تفاوت دارد و صِرف «تلمیذ یونس بن عبدالرحمان» بودن یا «مِن اصحاب یونس بن عبدالرحمان» بودن یک راوی نمی‌تواند دلیل بر «یونسی» بودن آن راوی باشد.

عبدالرحمان در کتب اربعه و نیز کتاب وسائل الشیعة به این صورت است:^۱

یحیی بن ابی عمران الهمدانی: سی درصد مرویات او از امام جواد علیه السلام و هفتاد درصد از یونس بن عبدالرحمان است.

محمد بن عیسی بن عبید الیقطینی: بیشترین مرویات او - که 43/41% روایات او است - از یونس بن عبدالرحمان است و درصد مرویات او از یونس بن عبدالرحمان به مراتب، بیشتر از مرویات او از سایر مشایخ است. پس از یونس بن عبدالرحمان، بیشترین مرویات محمد بن عیسی بن عبید از قاسم بن یحیی‏ بن الحسن بن راشد و حدود 85/7% از مرویات او است و درصد مرویات او از سایر مشایخ حدیث به مراتب، کمتر از این درصد است.

العباس بن موسی الوراق: بیشترین مرویات او - که 31/42% مرویات او است - از یونس بن عبدالرحمان است و درصد مرویات او از سایر مشایخ، به مراتب کمتر از این درصد است.

محمد بن أحمد بن مطهر: تنها از امام هادی و امام عسکری علیه السلام و نیز یک روایت از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و یک روایت از رجل نامشخصی نقل روایت کرده است و از یونس بن عبدالرحمان روایتی نقل نکرده است. بیشترین مرویات او - که 67/66% مرویات او است - از امام عسکری علیه السلام است.

اشکال دوم، این است که شیخ طوسی در باره همه شاگردان و یا راویان مستقیم یونس بن عبدالرحمان این تعبیر را به کار نبرده است. به عبارت دیگر، راویانی بودند که یا شاگرد یونس بن عبدالرحمان و یا راویان مستقیم از او بوده‌اند، اما در باره آنان این تعبیر به کار نرفته است.

این راویان را می‌توان به این صورت دسته‌بندی کرد:

الف. راویانی که در منابع رجالی در باره آنان تعبیر «تلمیذ یونس بن عبدالرحمان» یا «مِن أصحاب یونس» به کار رفته است:

إبراهیم بن هاشم القمی‏: شیخ طوسی در کتاب رجال خود از او با عنوان «تلمیذ یونس بن عبدالرحمان» یاد کرده است.^۲ همچنین، در کتاب الفهرست از او و دیگرانی چون او با عنوان «مِن اصحاب یونس» یاد کرده است.^۳

البته باید توجه داشت که «تلمیذ یونس بن عبدالرحمان» بودن ابراهیم بن هاشم و نیز «من اصحاب الرضا علیه السلام» بودن او از نظر نجاشی محل اشکال است و نجاشی این مسئله را - که