145
فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77

بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی که: «یا احمد ما الخلاف بینکم و بین أصحاب هشام بن الحکم فی التوحید»۱ نیز بر مورد ابتلا بودن مسئله اختلاف با دیدگاه هشام بن حکم در باره خدا در آن زمان دلالت دارد.

علاوه بر این نکته که در باره محمد بن عیسی بن عبید بیان شد، بررسی روایاتی که به شیء بودن خدا مربوط است، نشان می‌دهد که از مجموع هشت روایتی که شیخ صدوق در «باب أنه تبارک و تعالی شئ» در کتاب التوحید آورده است، در سند نصف این روایات، یعنی چهار روایت، و از مجموع هفت روایتی که کلینی در «باب اطلاق القول بأنه شئ» در کتاب التوحید از کتاب الکافی آورده است، تقریباً در سند نصف این روایات، یعنی سه روایت، محمد بن عیسی بن عبید وجود دارد و این روایات از طریق او نقل شده است. این مسئله نشان دهنده آن است که محمد بن عیسی بن عبید یکی از افراد مهم و صاحب نقش در نشر اندیشه کلامی هشام بن حکم و یونس بن عبدالرحمان در باره شیء بودن خدا بوده است.۲

نکته مهم دیگر در باره محمد بن عیسی بن عبید، مسئله موضع‌گیری شیخ صدوق و استادش ابن‌الولید (ابوجعفر محمد بن الحسن بن احمد بن الولید) در باره مرویات متفرد او از یونس بن عبدالرحمان است که بر اساس گزارش نجاشی از شیخ صدوق، استادش ابن‌الولید، روایات متفرد محمد بن عیسی بن عبید از یونس بن عبدالرحمان را غیرقابل اعتماد می‌دانست۳ و بر اساس گزارش شیخ طوسی در کتاب الفهرست، شیخ صدوق (به تبعیت از استادش ابن ‌الولید) روایات متفرد محمد بن عیسی بن عبید از یونس بن عبدالرحمان را در شمار مستثنیات رجال کتاب نوادر الحکمة قرار داد.۴

در نگاه اول ممکن است به نظر آید که غیر قابل اعتماد بودن و مستثنا شدن، تنها متوجه محمد بن عیسی بن عبید بوده و به یونس بن عبدالرحمان ارتباطی نداشته باشد؛ در حالی که بررسی دقیق‌تر مسئله ثابت می‌کند که غیر قابل اعتماد بودن و مستثنا شدن متوجه هر دو و به عبارت دقیق‌تر، متوجه طریق خاص: «محمد بن عیسی بن عبید، عن یونس بن عبدالرحمان» است؛ زیرا همان گونه که صاحب کتاب معجم رجال الحدیث در این باره

1.. تفسیر القمی، ج۱، ص۲۰.

2.. اندیشۀ «شیء بودن خدا»، یکی از مسائل کلامی مورد مناقشۀ جدی در زمان هشام بن حکم و یونس بن عبدالرحمان بوده است. به عنوان یکی از نمونه‌های گزارش‌ها در این باره، ر.ک: بصائر الدرجات، ج۲، ص۵۶۷ - ۵۶۸، ح۵۰۳.

3.. رجال النجاشی، ص۳۳۳

4.. الفهرست، ص۲۱۶


فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
144

راویان با عنوان «یونسی»، رابطه خاص آنان با یونس بن عبدالرحمان و نیز پیگیری جدی اعتقادشان به معتقدات کلامی یونس بن عبدالرحمان و تصریح به آن و به عبارت دیگر، «شاخص بودن این راویان در طرفداری از نحله کلامی خاص منتسب به یونس عبدالرحمان» بوده باشد.

بررسی دقیق‌تر رابطه این راویان با یونس بن عبدالرحمان و بررسی نقش آنان در ترویج معتقدات یونس بن عبدالرحمان، می‌تواند پاسخ به این سؤال را دقیق‌تر مشخص کند که چرا شیخ طوسی در کتاب رجال خود، تنها در باره این چهار راوی، یعنی: «عباس بن موسی الوراق»، «محمد بن أحمد بن مطهر»، «محمد بن عیسی بن عبید الیقطینی» و «یحیی بن ابی‌عمران الهمدانی»، تعبیر «یونسی» را به کار برده است.

به عنوان نمونه‌ای از «شاخص بودن راوی در طرفداری از نحله کلامی خاص منتسب به یونس عبدالرحمان»، می‌توان به موردی چون محمد بن عیسی بن عبید یقطینی اشاره کرد که بر اساس گزارش شیخ صدوق در کتاب التوحید، به اعتقاد به تعبیر «شیء لا کالأشیاء» در باره خداوند - که از معتقدات بارز هشام بن حکم و یونس بن عبدالرحمان بود - تصریح می‌کرد و بر اساس آیات قرآن به مستدل ساختن مسئله شیء بودن خدا مبادرت می‌ورزید.۱

دقت در متن این گزارش شیخ صدوق نشان می‌دهد که امام رضا علیه السلام، به جای آن که از محمد بن عیسی بن عبید به صورت کلی بپرسد نظرش در باره خدا چیست، دقیقاً از مسئله شیء بودن یا شیء نبودن خداوند از او سؤال می‌کند و تعبیر: «ما تقول إذا قیل لک: أخبرنی عن الله عز وجل شئ هو أم لا» را به کار می‌برد. این مسئله بیان‌گر آن است که «شیء بودن یا شیء نبودن خداوند» یکی از مسائل مورد ابتلا و مناقشه در آن زمان بوده است.

این مسئله در گزارش‌هایی که بر تحیر برخی از شیعیان در خصوص اختلاف دیدگاه هشام بن حکم و یونس بن عبدالرحمان در باره خداوند با دیدگاه هشام بن سالم جوالیقی و این که کدام یک از این دو دیدگاه صحیح است و در نتیجه جویا شدن نظر امام در این باره دلالت دارند، به خوبی منعکس شده است که از نمونه‌های آنها، سؤال عبد الملک بن هشام الحناط از امام رضا علیه السلام در این باره است.۲

همچنین، گزارش علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود در باره سؤال امام رضا علیه السلام، از احمد

1.. التوحید، ص۱۰۷، ح۸.

2.. رجال الکشی، ج۲، ص۳۵۲.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
    تاريخ انتشار :
    1394
    سردبیر :
    محمد محمدی نیک (ری‌شهری)
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حدیث
    مدیر اجرایی :
    وحیدرضا نوربخش
    امتیاز :
    علمی پژوهشی
    آدرس اینترنتی :
    http://www.ulumhadith.ir
    جانشین سردبیر :
    سید محمدکاظم طباطبایی
تعداد بازدید : 16654
صفحه از 185
پرینت  ارسال به