موجودات نورانی فرامادی که پیش از جهان مادی خلق شده بودند، استفاده شده است.۱ روایات در کاربست این مفهوم برای همه یا برخی انسانها متفاوتاند؛ چندان که در بعضی از این روایات چنین گفته شده که «این سایهها برای همه انسانها»۲ بوده است؛ هر چند بیشتر، فقط در خصوص آفرینش نوری مؤمنان۳ و در برخی احادیث در کاربردی خاصتر تنها برای خلقت نوری پیامبر و امامان بهکار رفته است.۴ در روایاتی نیز اکمال نبوت انبیای الهی در عالم اظله با عرضه ولایت پیامبر و اهل بیت آن حضرت علیهم السلام و اقرار پیامبران پیوند خورده است.۵ نکته جالب توجه آن که در روایاتی منقول از معصومان علیهم السلام به زمان خلقت اظله _ که از آن به «عالم ارواح» نیز تعبیر میشود _ دو هزار سال پیش از آفرینش و دیگر خصوصیات آنها اشاره شده است.۶
سید جلال الدین آشتیانی مقصود صاحب فصوص الحکم از تعبیر «سرّ قدر» را «عالَمِ قَدَر، متقرّر در تعین ثانی و مرتبه و احدیت» دانسته که:
۰.عالَم ذر اول و عالم طینت نیز به آن اطلاق شده است و در روایات ما معاشر شیعه امامیه بارها اهل بیت علیهم السلام به این عالَم اشاره فرمودهاند و از آن به عالَم اظلّه نیز تعبیر شده است... اصطلاح اظلّه از اهل بیت علیهم السلام است.۷
دومین اندیشهای که در نقل قولهای باقیمانده از کتاب الأظلة بازتاب یافته، تصویری است که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ارائه شده است. در یکی از این نقل قولها، آن حضرت در قالب «خالق» و «مدبّر» این عالَم معرفی شده است که عهدهدار سعادت این جهان و مردمان آن بوده است. در نقل قولی دیگر _ که تا حدودی بلندتر از قبلی است _ آن حضرت «نخستین مخلوق
1.. برای نمونه ر.ک: بصائر الدرجات، ص۱۰۳ - ۱۰۶؛ الکافی، ج۱، ص۴۴۱، ح۷، ۴۴۲، ح۱۰، ج۸، ص۶، ۴۰۰؛ کتاب من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۵۲، ح۵۷۶۱؛ الإعتقادات، ص۴۸.
2.. تفسیر الإمام العسکری، ص۲۱۷؛ تفسیر العیاشی، ج۲، ص۱۲۶، ح۳۵؛ تفسیر القمی، ج۲، ص۳۹۱؛ تفسیر فرات الکوفی، ص۱۴۶، ح۱۸۱، ص۱۴۷، ح۱۸۴، ص۵۰۹، ح۶۶۵؛ المحاسن، ج۱، ص۱۳۵، ح۱۶؛ بصائر الدرجات، ص۱۰۳، ح۲، ص۱۰۴، ح۳. از آنجا که این روایات در تفسیر آیۀ «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آَدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلی...» (سوره اعراف، آیه ۱۷۲) بیان شده است، لذا با ماجرای «عهد الست» در ارتباط دانسته شده است.
3.. المحاسن، ج۱، ص۱۳۵، ح۱۶؛ بصائر الدرجات، ص۳۹ - ۴۰: «باب فی خلق أبدان الأئمة علیهم السلام و فی خلق أرواحهم و شیعتهم»، ص۱۰۹، ح۱؛ الکافی، ج۱، ص۳۸۹، ح۱و۲، ص۴۳۷ - ۴۳۸، ح۹.
4.. الکافی، ج۱، ص۴۴۱، ح۵.
5.. بصائر الدرجات، ص۹۳، ح۷.
6.. در این باره، ر.ک: «انسان در عالم اظله و ارواح»، ص۱۰ - ۳۲.
7.. «ختم ولایت در اندیشه ابن عربی»، ص۱۰۴.
