161
فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77

مشهود است، مؤلف و راویان این کتاب به حوزه حدیثی قم تعلق داشته‌اند که به نوبه خود بر تألیف و انتشار این اثر در این حوزه حدیثی دلالت دارد.

راوی دیگری که اثری با عنوان کتاب الأظلة به او نسبت داده شده، عبدالرحمان بن کثیر هاشمی است. او راوی ضعیفی معرفی شده که محدثان از روایات او چشم ‌پوشی می‌کردند:

۰.کان ضعیفاً، غمز أصحابنا علیه.

این تعبیر اخیر بر بی‌اعتباری روایات او نزد اصحاب امامیه دلالت دارد. نجاشی به این مقدار بسنده نکرده و یادآور شده است که محدثان امامی وی را جاعل حدیث می‌دانستند:

۰.و قالوا: کان یضع الحدیث.

نجاشی علاوه بر کتاب فضل سورة إنا أنزلناه۱ و کتاب صلح الحسن علیه السلام و کتاب فدک، کتاب الأظلة را نیز در زمره تألیفات وی نام برده است. نجاشی خود اثر اخیر را کتابی «فاسد» و «مختلط» دانسته است. جالب توجه آن که وی بر خلاف دو کتاب نخست، هیچ طریقی برای کتاب فدک و کتاب الأظلة ذکر نکرده است.۲ ابوغالب زُراری نیز از این کتاب در فهرست کتبی که به نوه‌اش اجازه داده، نام برده است.۳ عبدالرحمان بن کثیر در زمره راویان کوفی بوده است.

فرد دیگری که اثری با عنوان کتاب الأظلة به او نسبت داده شده، ابو الحسن علی بن ابی صالح محمد، ملقب به «بُزُرْج» است. وی از راویان کوفی معرفی شده است که به شغل گندم‌ فروشی (حَنّاط) اشتغال داشته است. نجاشی در باره درستی مذهب و اعتبار حدیث وی نوعی تردید مطرح کرده و در نهایت او را به ضعف نزدیک‌تر دانسته است:

۰.و لم یکن بذاک فی المذهب و الحدیث و إلی الضعف ما هو.

به گفته نجاشی، ابوالقاسم حُمید بن زیاد نینوایی (م310ق)، فقیه و محدّث مشهور واقفی قرن سوم و چهارم هجری، در الفهرست خود از سماع کتاب‌های ابو الحسن علی بن ابی صالح، از جمله کتاب الأظلة یاد کرده است.

1.. در بارۀ این کتاب و سرگذشت احتمالی آن، ر.ک: «حسن بن عباس بن حریش و کتاب إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لیلة الْقَدْرِ وی»، ص۱۳۵ - ۱۵۶.

2.. رجال النجاشی، ص۲۳۴-۲۳۵.

3.. رسالة ابی غالب الزراری، ص۱۷۵.


فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
160

خداوند» بیان شده است. در نهایت، سومین اندیشه‌ای که باید مطرح کرد، داستان آفرینش عقل است که در موارد بسیاری در احادیث اهل سنت و شیعه امامی نیز مؤیداتی برای بنیان این نظریه دیده می‌شود.۱

سه. کتاب الأظلة و منابع فهرستی امامی

در منابع کتاب‌شناختی امامیه چندین اثر با عنوان کتاب الأظلة به برخی راویان و شاگردان ائمه علیهم السلام نسبت داده شده است. از جمله ایشان، ابوجعفر احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی است. اشعریون از خاندان‌های مشهور امامی‌اند که به واسطه مهاجرت سعد بن مالک بن أحوص از کوفه به قم در این شهر ساکن شدند. احمد بن محمد، شیخ محدثان قم، وجه و فقیه ایشان معرفی شده است:

۰.و أبو جعفر رحمه الله شیخ القمیین، و وجههم، و فقیههم، غیر مدافع.

وی در دوران حیات خویش، سه تن از امامان یعنی امام رضا و امام جواد و امام هادی _ ابوالحسن العسکری _ علیهم السلام را ملاقات کرد. نجاشی در شمار کتب متعدد وی، از کتاب الأظلة نام برده است که دو طریق به همه آثار وی داشته است: یکی به واسطه «حسین بن عبیدالله غضائری و ابو عبدالله بن شاذان > احمد بن محمد بن یحیی > (1) سعد بن عبدالله اشعری > مؤلف»۲ و دیگری «احمد بن علی بن نوح سیرافی > ابوالحسن بن داود > محمد بن یعقوب کلینی > (2) علی بن ابراهیم بن هاشم قمی و (3) محمد بن یحیی العطار قمی و (4) علی بن موسی بن جعفر و (5) داود بن کورة و (6) احمد بن ادریس اشعری قمی > مؤلف».۳ چنان که

1.. برای نمونه، ر.ک: المحاسن، ج۱، ص۱۹۲، ح۴ - ۸؛ الکافی، ج۱، ص۱۰، ح۱، ۲۶، ح۲۶؛ مجمع الزوائد، ج۸، ص۲۸؛ المعجم الکبیر، ج۸، ص۲۸۳؛ شعب الایمان، ج۴، ص۱۵۴، ح۴۶۳۳. پس از نگارش نهایی این مقاله و فرایند ارزیابی آن، به مقاله‌ای دست یافتم که دوست محققم جناب آقای موشغ آساطریان متن کتاب الأظلة را بر اساس دو نسخۀ موجود در مؤسسۀ مطالعات اسلامی (نسخۀ شمارۀ ۱۴۰، برگ ۱۳۹ب ـ ۱۶۶الف و نسخۀ شمارۀ ۵۱۱، برگ ۱۸الف ـ ۳۸ ب) به همراه مقدمه‌ای منتشر کرد. مطالعۀ دقیق عبارات این متن در تحلیل بهتر و دقیق‌تر محتوای کتاب الأظلة لازم و ضروری است. او در این مقدمه، در بارۀ مؤلف احتمالی کتاب الأظلة مطالبی را گفته است که در برخی موارد با آنچه در این نوشتار آمده، مشترک است. از او که این مقاله و برخی نکات دیگر را یادآور شد، سپاسگزاری می‌کنم. برای این مقاله، ر.ک:"An Early Shīʿi Cosmology: Kitāb al-ashbāḥ wa l-aẓilla and its Milieu”, Studia Islamica ۱۱۰ (Brill ۲۰۱۵), pp.۱-۸۰.

2.. «أخبرنا بکتبه الشیخ أبو عبد الله الحسین بن عبید الله وأبو عبد الله بن شاذان قالا: حدثنا أحمد بن محمد بن یحیی قال: حدثنا سعد بن عبد الله عنه بها» (رجال النجاشی، ص۸۲).

3.. «و قال لی أبو العباس أحمد بن علی بن نوح: أخبرنا بها أبو الحسن بن داود، عن محمد بن یعقوب، عن علی بن إبراهیم و محمد بن یحیی و علی بن موسی بن جعفر و داود بن کورة و أحمد بن إدریس، عن أحمد بن محمد بن عیسی بکتبه» (همان، ص۸۲ – ۸۳).

  • نام منبع :
    فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
    تاريخ انتشار :
    1394
    سردبیر :
    محمد محمدی نیک (ری‌شهری)
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حدیث
    مدیر اجرایی :
    وحیدرضا نوربخش
    امتیاز :
    علمی پژوهشی
    آدرس اینترنتی :
    http://www.ulumhadith.ir
    جانشین سردبیر :
    سید محمدکاظم طباطبایی
تعداد بازدید : 20000
صفحه از 185
پرینت  ارسال به